Αποτελεί κοινό γνώρισμα όλων των αυτοκρατοριών η αρχή του τέλους τους να συμπίπτει με την οικονομική τους αποδυνάμωση. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση του κανόνα. Τα χρυσά χρόνια της “ηγεμονίας” κατά τα οποία η οικονομική σταθερότητα ήταν έκδηλη στη λάμψη των μνημείων της, στη δύναμη του στρατού της και στη σταθερότητα του νομίσματός της έμελλε να τελειώσουν κατά τη διάρκεια του 1ου μ.Χ. αι. Μολονότι δεν μπορούμε να μιλήσουμε για μια οργανωμένη οικονομική πολιτική, με τη σημερινή έννοια του όρου, μπορούμε όμως να σκιαγραφήσουμε με αδρές γραμμές τους λόγους που οδήγησαν στην οικονομική κατάρρευσή της.
Η οικονομική ακμή της πρώιμης και μέσης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είναι μάλλον προϊόν περισσότερο ευνοϊκών παραγόντων και τύχης παρά το αποτέλεσμα μιας συνειδητά οργανωμένης οικονομικής σκέψης. Η αγροτική παραγωγή, που αποτελούσε τον κινητήριο μοχλό της ρωμαϊκής οικονομίας, στηρίζεται στους μικροϊδιοκτήτες γης που ταυτόχρονα αποτελούν και τη βάση του στρατού της. Πλούσιοι Ρωμαίοι ιδιώτες αναλαμβάνουν τα μεγάλα δημόσια έργα, οι κατακτητικοί πόλεμοι αποφέρουν τεράστια λεία και εφοδιάζουν τη Ρώμη με δούλους.
Ήδη όμως κατά τη διάρκεια του 2ου αι. μ.Χ. άρχισαν να φαίνονται οι πρώτες οικονομικές δυσχέρειες που τον επόμενο αιώνα θα πάρουν τη μορφή χιονοστιβάδας. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν κατάφερε να ενσωματώσει καμιά χρήση νέας τεχνολογίας ώστε να μπορέσει να αυξήσει την αγροτική της παραγωγή, οι αθρόα εισαγωγή δούλων από τους συνεχείς πολέμους έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στους μικροκτηματίες, αφού δεν μπορούσαν να συναγωνιστούν τους πατρίκιους που ως μεγαλοκτηματίες και οικονομικά ευπορότεροι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν μεγάλες ποσότητες δούλων και να αυξήσουν έτσι την παραγωγή τους. Αυτό ωθεί τους ελεύθερους γεωργούς να εγκαταλείψουν τα κτήματά τους και να στραφούν στη στρατιωτική θητεία που μπορούσε να τους εξασφαλίσει ένα σταθερό μισθό.
Το ίδιο διάστημα οι δαπάνες του ρωμαϊκού κράτους έχουν αυξηθεί υπερβολικά. Η μισθοδοσία του υπέρογκου στρατού που έπρεπε να συντηρεί η αυτοκρατορία για να διαφυλάξει τα απέραντα σύνορά της, τα δώρα των στρατιωτικών κατά τις συχνές αλλαγές των αυτοκρατόρων, οι μισθοί της διοικητικής υπαλληλίας, οι χρηματικές καταβολές σε εχθρικούς λαούς, οι εξοπλισμοί και η ανοικοδόμηση οχυρώσεων γονατίζουν οικονομικά την αυτοκρατορία. Μπορούμε μόνο να αναφέρουμε ως χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι επί Αυγούστου η Ρώμη συντηρούσε 25 λεγεώνες με ετήσιο κόστος 30 εκατομμύρια δηνάρια, ενώ επί Καρακάλλα οι λεγεώνες έγιναν 33 με ετήσιο κόστος συντήρησης 200 εκατομμύρια δηνάρια.
Το βασικότερο όμως πρόβλημα για την αυτοκρατορία ήταν ότι ταυτόχρονα με την αύξηση των κρατικών δαπανών παρατηρείται μια δραματική μείωση των εσόδων. Η μείωση αυτή προέρχεται τόσο από την εγκατάλειψη της αγροτικής ζωής και τη στροφή στη στρατιωτική θητεία, που αναφέραμε παραπάνω, όσο και στο οξύ δημογραφικό πρόβλημα που άρχισε να παρουσιάζεται. Οι κακές συνθήκες υγιεινής, ο λοιμός που ενέκυψε και οι συνεχείς πόλεμοι μείωσαν τον πληθυσμό της αυτοκρατορίας και συρρίκνωσαν δραματικά τη φορολογική της βάση. Η φυσική συνέπεια της ολοένα και μειούμενης αγροτικής παραγωγής ήταν η μετακίνηση μεγάλων μαζών πληθυσμού στα αστικά κέντρα και η στροφή τους στο εμπόριο και τα τεχνικά επαγγέλματα.
Οι αυτοκράτορες αντιμετώπισαν τη διαφαινόμενη οικονομική κρίση με τον χειρότερο δυνατό τρόπο, αυξάνοντας τη φορολογία στους εμπόρους και στους αγρότες και επιβάλλοντας επαχθείς οικονομικές υποχρεώσεις στην ανώτερη τάξη. Τέλος, νοθεύτηκε το νόμισμα με μη ευγενή μέταλλα, κάτι που οδήγησε σε μια πληθωριστική έκρηξη. Φτώχεια και αθλιότητα εξαπλώθηκαν παντού. Η κοινωνική έκρηξη που ακολούθησε οδήγησε με αργά αλλά σταθερά βήματα στη διάσπαση και τελικά στην κατάρρευση της αυτοκρατορίας.
Γρηγόρης Σκάθαρος*
Οικονομολόγος
