Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, η κατάσταση στη Βαλκανική χερσόνησο ήταν εκρηκτική. Οριοθετημένα κράτη δεν υπήρχαν, με εξαίρεση την Ελλάδα, τη Σερβία και τη Βουλγαρία που διεκδικούσαν την περιοχή της Μακεδονίας. Το μεγαλύτερο τμήμα των Βαλκανίων βρισκόταν ακόμη υπό οθωμανική κατοχή. Ο ανταγωνισμός των τριών χωρών για τον έλεγχο των περιοχών είχε αρχικά τη μορφή προπαγάνδας με εκπαιδευτική και θρησκευτική διάσταση, ενώ αργότερα θα εξελιχθεί σε ένοπλη σύρραξη.
Το 1893 ιδρύεται η σλαβόφωνη Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΕΜΕΟ- IMRO: Internal Macedonian Revolutionary Organization) από τους: Ντάμε Γκρουέφ, Χρήστο Τατάρτσεφ, Πέρε Ποπάρσωφ, Ιβάν Χατζηνικολώφ, Αντόν Δημητρώφ και Χρήστο Μπαντατζιέφ, ώστε να οργανώσει και να προκαλέσει μια εξέγερση με σύνθημα την αυτοδιάθεση και την αυτονομία των γηγενών. Πιο συγκεκριμένα, επεδίωκε αυτονόμηση της Μακεδονίας και της Θράκης, ένταξή τους στο Βουλγαρικό Βασίλειο, μιμούμενη την περίπτωση της Ανατολικής Ρωμυλίας. Σύνθημά της «Η Μακεδονία για τους Μακεδόνες». Το 1895 ιδρύθηκε στη Σόφια το Ανώτατο Μακεδονικό Κομιτάτο (Εξωτερική Οργάνωση ή Βερχόβεν Κομιτέτ).
Στους κόλπους της οργάνωσης δημιουργήθηκαν δύο τάσεις: οι Αυτονομιστές, που υποστήριζαν την αυτονόμηση της περιοχής ενώ η άλλη ομάδα που δημιουργήθηκε από μέλη του Ανώτατου Μακεδονικού Κομιτάτου, οι Ενωτικοί ή Βερχοβιστές, υποστήριζαν την άμεση προσχώρηση στη Βουλγαρία. Απώτατος στόχος ήταν η απελευθέρωση των χριστιανικών πληθυσμών από τους Οθωμανούς και μία αυτόνομη ή ανεξάρτητη Μακεδονία πιθανότατα μέσα σε μία ομόσπονδη ένωση βαλκανικών κρατών. Η ΕΜΕΟ έδινε τις εξής οδηγίες : Εις τας συμμορίας να γίνωνται δεκτοί άνδρες αποφασιστικοί ανεξαρτήτως φυλής και θρησκεύματος. Ο σκοπός του Επαναστατικού Κομιτάτου δεν επιτυγχάνεται μόνον δια της διαφωτίσεως των διαφόρων εθνικοτήτων, αλλά πρέπει να σχηματισθή η πεποίθησις ότι η πρόοδος αυτών εν τω μέλλοντι εξασφαλίζεται μόνον δι’ Αυτονόμου Μακεδονίας. Η Μακεδονία ένεκα λόγων εθνολογικών είναι αδύνατον να προσαρτηθή εις οιονδήποτε άλλο κράτος».
Στις 20 Ιουλίου, ημέρα εορτής του προφήτη Ηλία, ξεκίνησε η εξέγερση από το βιλαέτι του Μοναστηρίου και υποστηρίχθηκε κυρίως από σλαβόφωνους και βουλγαρόφωνους πληθυσμούς. 1.200 άνδρες χωρισμένοι σε 49 ομάδες, της ΕΜΕΟ συγκεντρώθηκαν στο δυτικό τμήμα της Μακεδονίας. Οι Τούρκοι, με τον φόβο εισβολής από τη Βουλγαρία είχαν συγκεντρώσει όλες τις δυνάμεις τους στα σύνορα. Χωρικοί, οπλισμένοι με αγροτικά εργαλεία επιτέθηκαν σε κατοικίες μουσουλμάνων, αλλά και χριστιανών, μεγαλοϊδιοκτητών γης προξενώντας καταστροφές και λεηλασίες, προβαίνοντας ακόμη σε ωμότητες και δολοφονίες. Καθώς ήταν έντονος ο κοινωνικός χαρακτήρας της εξέγερσης, η ηγεσία της ΕΜΕΟ εξέδωσε μόλις τρεις μέρες μετά την εκδήλωσή της μια διαταγή που επέβαλλε την ποινή του θανάτου σε όσους κατέστρεφαν τη σοδειά των τσιφλικιών. Ο Ίων Δραγούμης, σε επιστολή προς τον πατέρα του Στέφανο Δραγούμη αναφέρει χαρακτηριστικά: «Αγαπητέ μπαμπά, έχομεν Σλαυικήν επανάστασιν εν Μακεδονία. Τούτο αρκεί διά να εννοήση ο πονών και γιγνώσκων. Άπαντες οι σλαυόφωνοι πληθυσμοί ηκολούθησαν το κομιτάτον, ορθόδοξοι και σχισματικοί, και οι πλείστοι εκουσίως. Καταλαμβάνονται υπό των επαναστατών αι κωμοπόλεις και τα χωρία τα κατοικούμενα υπό βλαχοφώνων και αλβανοφώνων Κρούσοβον, Πισοδέριον, Νεβέσκα κτλ. Μανθάνω ταύτην την στιγμήν ότι κατελήφθη η Κλεισούρα. Δεν είμαι βέβαιος αν συμφέρη πλέον ν’ αντιδρώμεν εις το κίνημα. Οι Τούρκοι ανικανώτατοι, δεν βοηθούν ημάς».
Αποκορύφωμα και κεντρικό γεγονός της εξέγερσης αποτέλεσε η δεκαήμερη κατάληψη του Κρούσοβο (σήμερα στην ΠΓΔΜ) και η συγκρότηση τοπικής «προσωρινής κυβέρνησης». Ο επίλογος της εξέγερσης γράφτηκε όταν το ίδιο το Κρούσοβο παραδόθηκε στις 30 Ιουλίου από τον οθωμανικό στρατό στις φλόγες, τη λεηλασία και τους βιασμούς.
Παράλληλα, στις 6 Αυγούστου εξεγέρθηκαν Βούλγαροι αγρότες στο βιλαέτι της Αδριανούπολης και δημιουργήθηκε μια αυτόνομη διοίκηση με το όνομα Δημοκρατία της Στράντζα και μια προσωρινή κυβέρνηση με έδρα την πόλη Βασιλικό (Τσάρεβο). Η προσωρινή κυβέρνηση διατηρήθηκε συνολικά για είκοσι μέρες μέχρι την καταστολή της εξέγερσης από τον οθωμανικό στρατό.
Η εξέγερση γρήγορα αντιμετώπισε προβλήματα καθώς ηγετικά στελέχη σκοτώθηκαν, άλλοι συνελήφθησαν και άλλοι κατέφυγαν στα βουνά. Οι Οθωμανοί υιοθέτησαν πιο σκληρά και βάναυσα μέτρα και εντάθηκε η καταπίεση των χριστιανικών πληθυσμών.
Τα οθωμανικά στρατεύματα θα περάσουν μετά τις 11 Αυγούστου σε γενική αντεπίθεση, πυρπολώντας συστηματικά τους σλαβόφωνους χριστιανικούς οικισμούς που συναντούν στο διάβα τους· ο τελικός απολογισμός ανήλθε σε 118 χωριά κατεστραμμένα, 40.000-60.000 άστεγους εσωτερικούς πρόσφυγες και πάνω από 2.000 νεκρούς.
Η ΕΜΕΟ τέθηκε εκτός νόμου από τη βουλγαρική κυβέρνηση και ηγετικά στελέχη της συνελήφθησαν, αλλά συνέχισε τη δράση της ανεπίσημα.
Τον Οκτώβριο του 1903, ο αυτοκράτορας της Αυστρίας Φραγκίσκος Ιωσήφ και ο τσάρος Νικόλαος Β΄ συναντήθηκαν στον πύργο του Μίρτζστεκ, όπου εκπονήθηκε ένα μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα, το λεγόμενο «πρόγραμμα του Μίρτζστεκ» ή «πρόγραμμα της Μυστέργης», το οποίο αποδέχτηκε ο σουλτάνος. Η επικράτεια παρέμενε διαιρεμένη σε πέντε αστυνομικούς τομείς, που τους είχε υπό την εποπτεία της μια διεθνής χωροφυλακή προερχόμενη από πέντε Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Αυστρία, Ρωσία). Επιπλέον, το πρόγραμμα προέβλεπε ότι στη συνέχεια η Μακεδονία θα χωριζόταν σε «εθνικές» ζώνες, βουλγαρική, ελληνική και σερβική.
Η ελληνική κυβέρνηση φοβούμενη αναταραχή στην περιοχή της Μακεδονίας μετά την εξέγερση του Ίλιντεν, επεδίωκε συνεργασία με τις οθωμανικές αρχές για την καταστολή του κινήματος. Η Ελλάδα ζήτησε τόσο από την Υψηλή Πύλη όσο και από τις Μεγάλες Δυνάμεις την προστασία του ελληνισμού. Παρά τη συντριβή της εξέγερσης του Ίλιντεν η Μακεδονία γέμισε Κομιτατζήδες.
Το 1904 ιδρύεται στην Αθήνα Μακεδονικό Κομιτάτο με σκοπό τη συλλογή χρημάτων, εφοδίων και όπλων για τις ανάγκες των Ελλήνων ανταρτών της Μακεδονίας. Ο Μακεδονικός Αγώνας θα διαρκέσει ως το 1908 και θα διεξαχθεί κυρίως στη Δυτική Μακεδονία.
Σήμερα η εξέγερση του Ίλιντεν γιορτάζεται στα Σκόπια ως εθνική επέτειος καθώς θεωρείται η απαρχή της αφύπνισης των Μακεδόνων.
Αντιγόνη Καρύτσα*
Φιλόλογος
