Σχήματα Λόγου στα Νέα Ελληνικά 

Της Έρης Ναθαναήλ

(Αλφαβητική σειρά)

ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ: Είναι η φράση εκείνη που έχει μεταφορική χροιά και κρύβει νοήματα διαφορετικά από εκείνα που δηλώνουν οι λέξεις της.

ΑΝΑΔΙΠΛΩΣΗ – ΠΑΛΙΛΛΟΓΙΑ: Μιαλέξη ή μικρή φράση επαναλαμβάνεται αμέσως μετά για δεύτερη φορά συνήθως με έναν εμπρόθετο πρόσθετο προσδιορισμό.

ΑΝΑΚΟΛΟΥΘΟ: Κάποιες λέξεις δε βρίσκονται σε συντακτική συμφωνία με τις προηγούμενες ή με τις επόμενές τους. Δεν βρίσκονται σε κανονική συντακτική συνέχεια.

ΑΝΑΣΤΡΟΦΗ: Αλλάζει σκόπιμα η συντακτική σειρά, η φυσική σειρά που έχουν στο λόγο οι λέξεις και μετατοπίζονται.

ΑΝΑΦΩΝΗΣΗ- ΕΠΙΦΩΝΗΣΗ – AΠΟΣΤΡΟΦΗ: Είναι μια λέξη ή φράση επιφωνηματική [επίκληση σε ιερό πρόσωπο, ευχή, κατάρα, κ.α.] που κάποτε φανερώνει και τη συναισθηματική κατάσταση εκείνου που μιλάει [θαυμασμό, θλίψη κ.α.].

ΑΝΤΙΘΕΣΗ: Προβάλλονται η μια κοντά στην άλλη δυο έννοιες, ιδιότητες, καταστάσεις, ενέργειες, εικόνες, που έχουν ολότελα διαφορετικά γνωρίσματα.

ΑΝΤΙΦΡΑΣΗ: Το κύριο όνομα ενός προσώπου ιστορικού αντικαθίσταται από μια περίφραση, δηλαδή μια φράση που φανερώνει μια εξαιρετική ιδιότητα, μια γνωστή του πράξη κ.α.

ΑΠΟ ΚΟΙΝΟΥ: Μια ή περισσότερες λέξεις ή μια πρόταση, που παραλείπεται εννοείται από τα προηγούμενα όπως ακριβώς είναι εκεί, αμετάβλητη.

ΑΠΟΣΙΩΠΗΣΗ: Διακόπτεται ο λόγος και παραλείπονται όσα θα ακολουθούσαν, ενώ στη θέση τους σημειώνονται τρεις τελείες.

ΑΡΣΗ ΚΑΙ ΘΕΣΗ: Πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι ή τι δεν συμβαίνει και αμέσως μετά τι είναι ή τι συμβαίνει.

ΑΣΥΝΔΕΤΟ: Δυο ή περισσότεροι όροι όμοιοι ή όμοιες προτάσεις δεν έχουν ανάμεσά τους τους συνδέσμους που χρειάζονται.

ΒΡΑΧΥΛΟΓΙΑ: Παραλείπονται λεκτικά στοιχεία που μπορούν να αναπληρωθούν από τα συμφραζόμενα

ΕΙΡΩΝΕΙΑ: Θέλοντας κάποιος να δώσει αστείο ή χλευαστικό τόνο στο λόγο του χρησιμοποιεί λέξεις ή φράσεις με προσποίηση που το σημασιολογικό τους περιεχόμενο είναι αντίθετο από αυτό που έχει στο νου του.

ΕΛΛΕΙΨΗ: Παραλείπονται λεκτικά στοιχεία που εννοούνται εύκολα από την πείρα, τα συμφραζόμενα ή από τη σειρά του λόγου.

ΕΛΞΗ: Ένας όρος πρότασης δεν συμφωνεί συντακτικά με τον όρο με τον οποίο απαιτεί το νόημα και η σειρά του λόγου, αλλά ”έλκεται” από κάποιον άλλο, ισχυρότερο και συμφωνεί με αυτόν.

ΕΜΦΑΣΗ: Ένα στοιχείο του λόγου τονίζεται με οποιονδήποτε τρόπο ώστε να εστιαστεί σ΄ αυτό η προσοχή του αναγνώστη.

ΕΝΑ ΜΕ ΔΥΟ [έν δια δυοίν]: Μια έννοια εκφράζεται με δυο λέξεις που συνδέονται με το ”και”, ενώ σύμφωνα με το νόημα η μια από αυτές έπρεπε να είναι προσδιορισμός της άλλης.

ΕΞ ΑΝΑΛΟΓΟΥ:  Μια λέξη ή περισσότερες ή μια πρόταση που παραλείπεται, εννοείται από τα προηγούμενα όχι όπως ακριβώς είναι εκεί αλλά αλλαγμένη.

ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ: Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται δυο φορές στη σειρά με την ίδια λέξη ή φράση, αυτούσια ή ελαφρά αλλαγμένη.

ΕΠΑΝΑΣΤΡΟΦΗ: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται για δεύτερη φορά αμέσως μετά την πρώτη.

ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ – ΕΠΑΝΟΔΟΣ: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται στην αρχή δύο ή περισσοτέρων διαδοχικών προτάσεων.

ΕΠΙΔΙΟΡΘΩΣΗ: Αμέσως μετά από μια λέξη ή φράση ακολουθεί μια άλλη σχετική έκφραση που αποτελεί τροποποίηση και ακριβέστερη διατύπωση της πρώτης. Δηλαδή κατά κάποιο τρόπο τη διορθώνει.

ΕΠΙΦΟΡΑ-ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ-ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται στο τέλος δύο ή περισσοτέρων διαδοχικών προτάσεων.

ΕΥΦΗΜΙΣΜΟΣ: Χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με καλή σημασία για την ονομασία κακού ή δυσάρεστου πράγματος.

ΖΕΥΓΜΑ: Δυο ομοειδείς προσδιορισμοί, συνήθως αντικείμενα, αποδίδονται σε ένα ρήμα, όμως ο δεύτερος από αυτούς, δεν θα ταίριαζε σ΄ αυτό αλλά σε άλλο ρήμα.

ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΡΙΚΟ: Το ουσιαστικό που δηλώνει διαιρεμένο σύνολο δεν εκφράζεται με γενική διαιρετική ή με φράση ”από + γενική”, αλλά ομοιόπτωτα με τον όρο που δηλώνει το μέρος του συνόλου.

ΚΑΤΑ ΤΟ ΝΟΟΥΜΕΝΟ: Η σύνταξη στο γένος και στον αριθμό ακολουθεί το νόημα και όχι το γραμματικό τύπο.

ΚΑΤΕΞΟΧΗΝ: Η σημασία μιας λέξης στενεύει και ,ενώ αυτή φανέρωνε αρχικά σύνολο ομοειδών όντων, καταλήγει να φανερώνει ένα μόνο, ορισμένο, από αυτά.

ΚΛΙΜΑΚΩΤΟ: Αυξάνει βαθμιαία η ένταση στην παρουσίαση μιας σειράς από ενέργειες ή καταστάσεις.

ΚΥΚΛΟΣ: Μια πρόταση ή μια περίοδος τελειώνει με την ίδια λέξη με την οποία αρχίζει.

ΜΕΤΑΦΟΡΑ: Η ιδιότητα ενός προσώπου, ζώο, πράγματος, αφηρημένης έννοιας, μεταφέρεται σε άλλο πρόσωπο, ζώο, πράγμα, αφηρημένη έννοια, το οποίο την έχει σε μεγαλύτερο βαθμό και πιο εντυπωσιακή.

ΜΕΤΩΝΥΜΙΑ:  Οι λέξεις δεν χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία αλλά με διαφορετική, που έχει βέβαια κάποια σχέση με την αρχική.

 ΟΜΟΙΟΤΕΛΕΥΤΟ – ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΚΤΟ: Στο τέλος διαδοχικών προτάσεων ή περιόδων υπάρχουν λέξεις με καταλήξεις όμοιες ηχητικά.

ΟΞΥΜΩΡΟ: Συνδέονται δυο έννοιες που φαινομενικά αποκλείουν η μια την άλλη, γιατί είναι αντιφατικές, όμως στο βάθος εκφράζουν ένα λογικό νόημα.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΙΑ – ΠΑΡΑΛΛΗΛΙΣΜΟΣ: Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται ταυτόχρονα και καταφατικά και αρνητικά με δυο ισοδύναμες αντίθετες εκφράσεις.

ΠΑΡΗΧΗΣΗ: Ένας συγκεκριμένος φθόγγος , συνήθως σύμφωνο, συναντιέται και ηχεί πολλές φορές σε κάποια φράση , συνεχόμενες συλλαβές ή λέξεις.

ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ: Σχετίζεται η ιδιότητα ενός προσώπου , ζώου ή πράγματος ή αφηρημένης έννοιας, με την ιδιότητα κάποιου άλλου προσώπου, που υπάρχει σ΄ αυτό σε μεγαλύτερο βαθμό και είναι πιο εντυπωσιακή. Χρησιμοποιούνται οι λέξεις ”σαν”, ”καθώς”, ”όπως”, ”σαν να”, όταν έχουμε υποθετική παρομοίωση με αναφορική πρόταση. Ενδέχεται επίσης να δηλώνεται και με ένα ρήμα με ανάλογη σημασία, π.χ. ”λες και”, ”θαρρείς”.

ΠΑΡΟΝΟΜΑΣΙΑ- ΠΑΡΗΧΗΣΗ- ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΣΧΗΜΑ:  Λέξεις που μοιάζουν ηχητικά και είναι συνήθως συγγενείς ετυμολογικά βρίσκονται η μια κοντά στην άλλη.

ΠΕΡΙΦΡΑΣΗ: Μια έννοια εκφράζεται με δυο ή περισσότερες λέξεις, ενώ μπορούσε να εκφραστεί με μια. Αν αναφέρεται σε κύρια ονόματα ονομάζεται αυτονομασία.

ΠΛΕΟΝΑΣΜΟΣ: Για να εκφραστεί ένα νόημα χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται κανονικά.

ΠΟΛΥΣΥΝΔΕΤΟ: Τρεις ή περισσότεροι όμοιοι όροι ή όμοιες προτάσεις συνδέονται με συμπλεκτικούς ή διαχωριστικούς συνδέσμους.

ΠΡΟΔΙΟΡΘΩΣΗ – ΠΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑ: Πριν ανακοινωθεί κάτι δυσάρεστο ή απροσδόκητο, προτάσσεται κάποια φράση που προετοιμάζει ψυχικά τον αναγνώστη.

ΠΡΟΛΗΨΗ: Το υποκείμενο του ρήματος μιας εξαρτημένης πρότασης μπαίνει προληπτικά ως αντικείμενο στο ρήμα της κύριας.

ΠΡΩΘΥΣΤΕΡΟ: Από δυο σχετικές ενέργειες τοποθετείται στη σειρά του λόγου πρώτη εκείνη που είναι χρονικά και λογικά δεύτερη.

ΣΥΜΦΥΡΣΗ: Αναμειγνύονται δυο συντάξεις.

ΣΥΝΕΚΔΟΧΗ: Οι λέξεις δεν χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με διαφορετική, που έχει βέβαια κάποια σχέση με την αρχική. Έτσι δηλώνεται το ένα αντί για πολλά ομοειδή, το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο, η ύλη αντί για εκείνο που είναι κατασκευασμένο από αυτήν, το όργανο αντί για την ενέργεια που παράγεται ή γίνεται με αυτό ή ένα εικονιζόμενο πρόσωπο ενώ πρόκειται για την εικόνα του.

ΥΠΑΛΛΑΓΗ: Ο επιθετικός προσδιορισμός μιας γενική έννοιας, συνήθως κτητικής, αντί να συμφωνεί με αυτήν συντακτικώς, στο γένος, αριθμό και στην πτώση, συμφωνεί με το ουσιαστικό που προσδιορίζει η γενική. Έτσι γίνεται επιθετικός προσδιορισμός αυτού.

ΥΠΕΡΒΑΤΟ: Ανάμεσα σε δυο όρους μιας πρότασης , οι οποίοι έχουν μεταξύ τους στενή λογική σχέση αλλά και συντακτική και θα έπρεπε να βρίσκονται ο ένας δίπλα στον άλλο, παρεμβάλλεται μια λέξη ή φράση και τους αποχωρίζει.

ΥΠΕΡΒΟΛΗ: Παρουσιάζεται μια ενέργεια, μια ιδιότητα ή μια κατάσταση μεγαλοποιημένη σε βαθμό που βρίσκεται έξω από την πραγματικότητα και τα φυσιολογικά όρια.

ΥΠΟΦΟΡΑ – ΑΝΘΥΠΟΦΟΡΑ: Υποβάλλεται μια ερώτηση, ύστερα πάλι με ερώτηση κάποια πιθανή πιθανή εξήγηση στην απορία. Στη συνέχεια απορρίπτεται η εξήγηση αυτή και τέλος ακολουθεί η απάντηση  για το τι συμβαίνει στην πραγματικότητα.

ΧΙΑΣΤΟ: Δυο λέξεις ή φράσεις επαναλαμβάνονται αυτούσιες ή αλλαγμένες, με αντίστροφη σειρά, όπως δείχνει η ακόλουθη παράσταση:

Σχήμα χιαστό

Έρη Ναθαναήλ*
Φιλόλογος

Ακολουθήστε την επίσημη σελίδα μας στο facebook schooltime για να βλέπετε τις σημαντικότερες ειδήσεις στη ροή του schooltime.gr

Ακολουθήστε μας στο facebook