Οι σχέσεις της Ευρώπης με τη Ρωσία υπήρξαν ανέκαθεν πολύπλοκες και αλληλοεξαρτώμενες. Η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο κατά την τελευταία εικοσαετία καθιστά αυτή τη σχέση ετεροβαρή και εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τις αποφάσεις που έχει λάβει σε πολιτικό επίπεδο. Η προσπάθεια της Μόσχας να παίξει έναν πιο ενεργό παγκόσμιο ρόλο και να ανταγωνιστεί τις ΗΠΑ και στα επόμενα χρόνια την Κίνα στην διεθνή πολιτική σκηνή, περνά από την ουδετερότητα της Ευρώπης στις κινήσεις του Κρεμλίνου στα Νότια και Δυτικά σύνορά του. Έτσι μοιραία στην εξίσωση θα πρέπει να περιλάβουμε το Ουκρανικό ζήτημα και τους λόγους που οδήγησαν την πάλαι πότε ΕΣΣΔ στην περιπέτεια του Αφγανιστάν.
Η ΕΣΣΔ μετά τη διάλυσή της γέννησε 15 νέα ανεξάρτητα κράτη. Κάποια από αυτά έχουν έντονες φιλορωσικές διαθέσεις, καθώς οι οικονομίες τους είναι άμεσα συνδεδεμένες με τη Ρωσία, όπως η Αρμενία, το Καζακστάν και η Λευκορωσία, κάποια να είναι εντελώς ουδέτερα αφού τα ενεργειακά τους αποθέματα τα καταστούν αυτόνομους παίκτες στην διεθνή πολιτική σκηνή, όπως είναι το Αζερμπαϊτζάν και το Τουρκμενιστάν, αλλά το μεγαλύτερο μέρος τους έχει έντονο φιλοδυτικό χαρακτήρα. Αν στις χώρες με φιλοδυτικό χαρακτήρα προσθέσουμε και αυτές που ανήκαν κάποτε στο σύμφωνο της Βαρσοβίας, τότε η πλάστιγγα γέρνει δραματικά προς αυτές. Η Πολωνία, η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Βουλγαρία, η Τσεχία, η Αλβανία άρχισαν η μία μετά την άλλη να προσπαθούν να ενταχθούν τόσο στο ΝΑΤΟ όσο και στην ΕΕ.
Το κύριο πρόβλημα της Ρωσίας αλλά και της Κίνας στην προσπάθειά τους να γίνουν παγκόσμιες δυνάμεις και να ξεφύγουν από το ρόλο της μικρής περιφερειακής δύναμης είναι η έλλειψη τους σε ναυτικές δυνάμεις. Αν και στην περίπτωση της Κίνας η έλλειψη αυτή έχει να κάνει καθαρά και μόνο με τον πολιτικό και στρατηγικό σχεδιασμό της χώρας, η περίπτωση της Ρωσίας είναι εντελώς διαφορετική. Η Ρωσία ανέκαθεν επιθυμούσε να έχει έναν πιο ενεργό ρόλο στην παγκόσμια πολιτική σκηνή αλλά περιορίζεται από τη μη ύπαρξη στη χώρα ενός λιμένα κατάλληλου για το ναυτικό της. Η έλλειψη ενός θερμού λιμένα με άμεση πρόσβαση στους Ωκεανούς ήταν πάντα η αχίλλειος πτέρνα της Ρωσίας. Το λιμάνι του Βλαδιβοστόκ που βρίσκεται στον Ειρηνικό Ωκεανό είναι παγωμένο τέσσερις με πέντε μήνες το χρόνο και βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τη θάλασσα του Ιαπωνικού Αρχιπελάγους. Τα λιμάνια που βρίσκονται στον Αρκτικό κύκλο έχουν πρόσβαση στον Ατλαντικό Ωκεανό για λίγους μήνες το χρόνο, μόνο αυτά που βρίσκονται στη Μαύρη θάλασσα μπορούν να φιλοξενήσουν τα Ρώσικα πλοία όλο το χρόνο. Επομένως η χρήση των λιμανιών της Κριμαίας αποτελεί μονόδρομο για τη Ρωσία αν θέλει να διαδραματίσει έναν πιο ενεργό ρόλο στο παγκόσμιο γίγνεσθαι.
Ενόσω η Ουκρανία είχε μια φιλορωσική κυβέρνηση, η οποία ήταν άμεσα εξαρτημένη ενεργειακά από τη Ρωσία και δεν έθετε σε αμφιβολία τη μίσθωση του λιμανιού της Σεβαστούπολης –του μόνου θερμού λιμένα της Ρωσίας– η Μόσχα δεν είχε κανένα πρόβλημα. Ο πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς είχε καλές σχέσεις με τη Μόσχα και επιζητούσε στενότερες σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών κάτι που τον οδήγησε στην απόρριψη της συμφωνίας σύνδεσης της Ουκρανίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση τον Νοέμβριο του 2013. Η απόφασή του προκάλεσε τις διαμαρτυρίες των φιλοδυτικών Ουκρανών με μαζικές διαδηλώσεις στην πλατεία ανεξαρτησίας. Η βιαιότητα της καταστολής οδήγησε στην αντισυνταγματική καθαίρεση του Γιανουκόβιτς στις 22 Φεβρουαρίου 2014. Η προσωρινή κυβέρνηση που σχηματίστηκε είχε έντονη φιλοδυτική χροιά και είχε απώτερο σκοπό την ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ. Αυτή ήταν και η αρχή του Ουκρανικού εμφυλίου πολέμου. Η αντίδραση της επαρχίας της Κριμαίας ήταν άμεση, ο ρωσόφιλος ηγέτης Αξιόνωφ κάλεσε τα Ρωσικά στρατεύματα που στάθμευαν στη Σεβαστούπολη να προστατεύσουν το ρωσικό πληθυσμό της Κριμαίας. Τον Απρίλιο του 2014 η Ρωσία κατέλαβε ουσιαστικά την Κριμαία κα άρχισε να αναβαθμίζει τον στόλο της. Η Ρωσία είχε αποκτήσει τελικά τον θερμό λιμένα που πάντα αναζητούσε και που για να τον αποκτήσει, κάποτε, την έστειλε να πολεμήσει στα αφιλόξενα εδάφη του Αφγανιστάν. Η έξοδος βέβαια από τη Μαύρη Θάλασσα περιορίζεται από τη συνθήκη του Μοντρέ [1936] σύμφωνα με την οποία επιτρέπει στην Τουρκία να ελέγχει τα στενά του Βοσπόρου, αφήνοντας συγκεκριμένο αριθμό πλοίων να τον διασχίσουν. Η ανάγκη αυτή της Μόσχας έναντι της Άγκυρας εξηγεί σε κάποιο βαθμό τις σχέσεις των δυο χωρών τα τελευταία χρόνια καθώς η Τουρκία είναι και μέλος του ΝΑΤΟ, αλλά και τον λόγο της αντίθεσης της Ρωσίας στο να επεκτείνει η Ελλάδα τα ναυτικά της μίλια σε 12 αφού κάτι τέτοια θα καθιστούσε το Αιγαίο μια περίκλειστη θάλασσα.
Η Κριμαία λοιπόν είναι καθοριστικής σημασίας για τον παγκόσμιο ρόλο που θέλει να παίξει η Μόσχα αλλά και για την ίδια την επιβίωσή της γι’ αυτό και αποτελεί την κόκκινη γραμμή της αναφορικά με την επέκταση του ΝΑΤΟ. Η Μόσχα δεν πρόκειται να δεχθεί ποτέ ΝΑΤΟικά στρατεύματα τόσο κοντά στα δυτικά σύνορά της και στον λιμένα της Σεβαστούπολης που βρίσκεται σχεδόν το σύνολο του πολεμικού της ναυτικού. Ο παγκόσμιος όμως ρόλος μιας δύναμης δεν περνάει μόνο από την πολεμική της δύναμη αλλά και από την ενεργειακή της αυτοτέλεια. Οι ανάγκες των σύγχρονων κοινωνιών σε ενέργεια καθιστά της χώρες που είτε την παράγουν είτε τη διακινούν ισχυρούς και υπολογίσιμους παίκτες στην διεθνή σκηνή. Η Ρωσία είναι ο δεύτερος μετά τις ΗΠΑ προμηθευτής φυσικού αερίου στον κόσμο. Από τη Ρωσία προς την Ευρώπη κατευθύνονται τρεις αγωγοί φυσικού αερίου. Ο Nord stream που οδηγεί απευθείας στην Γερμανία, ο Yamal που διασχίζει τη Λευκορωσία και τροφοδοτεί την Πολωνία και τη Γερμανία και ο Blue Stream που μέσω Τουρκίας τροφοδοτεί τα Βαλκάνια και την υπόλοιπη Ευρώπη. Η Ουκρανία είναι ένα μόνιμο αγκάθι στα πλευρά της Ρωσίας και γι’ αυτό η Μόσχα προσπάθησε να την παρακάμψει πλευρίζοντας την Τουρκία για τη δημιουργία του αγωγού Turk Stream.
Η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από το Ρωσικό φυσικό αέριο αγγίζει το 50% σε κάποιες χώρες, όπως η Γερμανία και φτάνει στο 70% σε κάποιες άλλες όπως τα Βαλκάνια και οι χώρες της κεντρικής Ευρώπης. Αυτό είναι και η εξήγηση στα αργά αντανακλαστικά που δείχνει η ΕΕ όταν πρόκειται να καταδικάσει παράνομες συμπεριφορές της Μόσχας τόσο στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όσο και στην επιθετική πολιτική της. Το Κρεμλίνο παλεύει να αποτινάξει από πάνω του το ρόλο της μικρής περιφερειακής δύναμης που απέκτησε μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και να βρει τα πατήματά του στο νέο διεθνές περιβάλλον που δημιουργήθηκε. Γνωρίζει ότι για όσο καιρό θα ελέγχει τις ροές του φυσικού αερίου θα λογίζεται ως ένας σημαντικός παράγοντας για τις παγκόσμιες εξελίξεις.
Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, η οποία είτε το βλέπουμε είτε όχι είναι προ των πυλών, δημιουργεί νέα δεδομένα στην παγκόσμια σκακιέρα. Η επανάσταση αυτή χρειάζεται άφθονη ενέργεια και οι χώρες που την παράγουν ή τη διακινούν θα αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη σημασία. Η ενεργειακή εξάρτηση της δύσης –πλην ΗΠΑ– από την ενέργεια που έρχεται από την ανατολή θα επιτείνει τα προβλήματα ανάμεσα στην ΕΕ και τη Ρωσία αφού ουσιαστικά την καθιστά όμηρο της Μόσχας. Η αναζήτηση και επένδυση σε νέες πηγές ενέργειας ή εγκαταστάσεων υγροποιημένου φυσικού αερίου από τις ΗΠΑ θα είναι μονόδρομος τα επόμενα χρόνια. Τελικά; Θα μπορέσει η ΕΕ να γίνει ενεργειακά αυτόνομη; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό θα δείξει και το πόσο η βούληση της Ευρώπης για στενότερη σχέση μεταξύ των κρατών μελών είναι πάνω από το εθνικό συμφέρον του κάθε κράτους μέλους.
Γρηγόρης Σκάθαρος*
Οικονομολόγος
Δείτε τις τελευταίες ειδήσεις στο Newsroom schooltime.gr – Βρείτε μας στο Google News
