Τα γλωσσικά των μηνών – Κάθε μήνας και ένας μύθος, κάθε όνομα και μια ιστορία…
1. Ιανουάριος
Η ονομασία του προέρχεται από τον «Ιανό» (Janus), θεό των Ρωμαίων που σύμφωνα με την παράδοση είχε δύο πρόσωπα, τα οποία κοίταζαν σε αντίθετες κατευθύνσεις, γι’ αυτό τον αποκαλούσαν και «Janus bifrons», δηλαδή «διπρόσωπο Ιανό». Το διττό της κατεύθυνσης συμβόλιζε αφενός την ενατένιση του παρελθόντος και το όραμα του μέλλοντος. Ο Ιανουάριος δεν ήταν ανέκαθεν ο πρώτος μήνας του έτους για τους Ρωμαίους. Στα πρώτα χρόνια της ιστορίας τους, πρώτος μήνας ήταν ο Μάρτιος. Στην Αρχαία Ελλάδα ονομαζόταν «Γαμηλιών», γιατί συνήθως το μήνα αυτό τελούνταν οι γάμοι.
Λαϊκή ονομασία: Πρωτάρης, Καλαντάρης (λέμε τα κάλαντα), Κρυαρίτης (γιατί έχει μεγάλα κρύα), Τρανός, Μεγάλος Μήνας (επειδή έχει 31 μέρες,) Γατόμηνας (ζευγαρώνουν οι γάτες), Μεσοχείμωνας (είναι ο μεσαίος μήνας τους χειμώνα).
2. Φεβρουάριος
Στα λατινικά η λέξη «Φεβρουάριος» (februarius) προέρχεται από το ουσιαστικό «februum», που σημαίνει καθαρμός, κάθαρση, και το λατινικό ρήμα «februare», που σημαίνει καθαρίζω, εξαγνίζω, λόγω των θρησκευτικών εορτών εξαγνισμού και καθαρμού (Februa ή Februatio) που τελούνταν στη Ρώμη στη διάρκεια του μήνα. Ήταν μήνας αφιερωμένος στο θεό του Άδη Φέβρουο.
Λαϊκή ονομασία: Φλεβάρης. Ο Φλεβάρης (Φεβράρης>Φρεβάρης>Φλεβάρης) ετυμολογήθηκε και από τη λέξη «φλέβες» σηματοδοτώντας το υδάτινο στοιχείο της φύσης, δηλαδή τα υπόγεια νερά που αναβλύζουν στη διάρκειά του από τις πολλές βροχές, όμως θεωρείται ότι πρόκειται για παρετυμολογία. Επίσης, ονομάστηκε Κουτσός, Κουτσοφλέβαρος, Μικρός, (λόγω της μικρής του διάρκειας, γιατί έχει 28 μέρες), Φλιάρης (γιατί είναι ο τελευταίος μήνας του χειμώνα, καθώς «φλιά = κατώφλι»)
Αγροτική ονομασία: Κλαδευτής, (γιατί κλαδεύουμε).
3. Μάρτιος
Για τους Ρωμαίους πρώτος μήνας του έτους ήταν ο Μάρτιος και ονομαζόταν Μετά το 46 π.Χ. ονομάστηκε Μάρτιος. Τα όνομά του αυτό προέρχεται από το όνομα του πολεμικού θεού τους Mars-Martis (δηλαδή του θεού Άρη των αρχαίων Ελλήνων).
Λαϊκή ονομασία: Παλουκοκαύτης, Πασσαλοκάφτης, (επειδή ανάγκαζε με το απρόοπτο κρύο του να καίνε ακόμα και τα παλούκια/κομμάτια ξύλου, ώστε να ζεσταθούν), Κλαψομάρτης, Πεντάγνωμος, Λωλομάρτης, (λωλός =τρελός),(διάφορες ονομασίες που σχετίζονται κυρίως με τις ασταθείς καιρικές συνθήκες που επικρατούν στη διάρκειά του), Σακκουλογδύτης, (επειδή εξαντλούνται τα αποθέματα τροφίμων), Ανοιξιάτης, Πουλιαντέρης, Βλασταρός (χαρακτηριστική είναι και η παροιμία «από Μάρτη καλοκαίρι, κι από Αύγουστο χειμώνα», επειδή είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης), Βαγγελιώτης (γιατί στις 25 Μαρτίου εορτάζουμε τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου), Δίγαμος (γιατί λένε πως ο Μάρτης έχει δυο γυναίκες, μια πολύ όμορφη αλλά φτωχή και μια άσχημη αλλά πλούσια. Όταν κοιμάται και γυρίζει από την πλευρά της άσχημης κατσουφιάζει, κλαίει, έτσι χαλάει ο καιρός, ενώ, όταν γυρίζει από την άλλη πλευρά, στην όμορφη, τότε γελάει και χαίρεται και ο καιρός γίνεται καλός).
Αγροτική ονομασία: Φυτευτής, (επειδή θεωρείται ο καταλληλότερος μήνας για φύτεμα δένδρων).
4. Απρίλιος
Η λέξη Απρίλιος ετυμολογείται από το λατινικό Aprillis και το όνομά του προέρχεται από το λατινικό ρήμα aperire, που σημαίνει «ανοίγω». Είναι ο μήνας κατά τον οποίο ο καιρός «ανοίγει» και έρχεται η Άνοιξη. Ο Απρίλιος σηματοδοτεί την άνθιση και ήταν αφιερωμένος στη θεά Αθηνά.
Λαϊκή ονομασία: Απρίλης, Άι – Γιωργίτης (γιατί γιορτάζει ο Άγιος Γεώργιος), Γρίλλης, (=γκρινιάρης, επειδή στον μήνα αυτόν τελείωναν τα αποθέματα της προηγούμενης συγκομιδής και δημιουργούνταν οικογενειακές γκρίνιες), Τιναχτοκοφινίτης,( κοφίνι= μεγάλο και βαθύ καλάθι, επειδή τινάζουν τα κοφίνια για να τα καθαρίσουν), Πασχαλινός, Λαμπριάτης, (λόγω του Πάσχα-Λαμπρής)
Αγροτική ονομασία: Τριανταφυλλάς, (γιατί ανθίζουν τα τριαντάφυλλα)
5. Μάιος
Αρχικά ήταν ο τρίτος μήνας του δεκάμηνου Ρωμαϊκού ημερολογίου (Majus) και το όνομά του προέρχεται από τη ρωμαϊκή θεότητα νύμφη Maja, τη Μαία, τη μητέρα του θεού Ερμή, στον οποίο ήταν αφιερωμένος, η οποία ήταν η θεά της γονιμότητας, η ομορφότερη από τις Πλειάδες Ατλαντίδες, τις επτά κόρες του Άτλαντα. Ο ρωμαίος ποιητής Οβίδιος παράγει το όνομα του μήνα από τη λέξη Majestas (=Μεγαλειότης).
Λαϊκή ονομασία: Μάης, Πράσινος (γιατί πρασινίζει ο τόπος), Πενταδείλινος (γιατί μεγαλώνει η μέρα), Φουσκοδέντρης και Λούλουδος, (γιατί ανθίζουν τα λουλούδια). Ο Απρίλιος και ο Μάιος θεωρούνται οι κατεξοχήν μήνες των λουλουδιών εξ’ ου και η ονομασία Απριλομάης, (όπως δηλώνει και η παροιμία: “Ο Απρίλης με τα λούλουδα κι ο Μάης με τα ρόδα“).
Αγροτική ονομασία: Μάης: Κερασάρης, (γιατί βγαίνουν τα κεράσια).
6. Ιούνιος
Για την ονομασία του μήνα αυτού υπάρχουν δύο εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη, το όνομα προέρχεται από τη θεά Juno (=Ήρα, η οποία στα λατινικά ονομαζόταν Juno), κατά τους Ρωμαίους προστάτιδα του οίκου και του γάμου. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, πήρε το όνομά του από τον Λεύκιο Ιούνιο Βρούτο, τον πρώτο Ύπατο της Ρώμης, ο οποίος ανέτρεψε το βασιλιά Ταρκύνιο τον Υπερήφανο το 510 π.Χ., θεμελίωσε τη Δημοκρατία και έγινε ο πρώτος Ύπατος της Ρώμης.
Λαϊκή ονομασία: Άι – Γιαννίτης, (γιατί στις 24 γιορτάζουμε τη γέννηση του Ιωάννη του Προδρόμου), Λιοτρόπης, (επειδή στο τρίτο δεκαήμερο του Ιουνίου συμβαίνει το θερινό ηλιοστάσιο ή η θερινή τροπή του Ήλιου, το επονομαζόμενο από τον λαό μας «λιοτρόπι»). Φανιστής» και «Ριζικάρης»,(από τις φωτιές που ανάβονται την παραμονή της εορτής),
Αγροτική ονομασία: Θεριστής, (γιατί θερίζουμε τα σπαρτά). Στην Πάρο ονομάζεται και Ρινιαστής και Απαρνιαστής, στην Άνδρο Ορνιαστής (ονομασίες που συνδέονται με τους ερινεούς ή ορνούς, καρπούς άγριας συκιάς και τη γονιμοποίηση των άγριων συκιών). Στα Γρεβενά ονομάζεται Κερασάρης, (επειδή τότε ωριμάζουν τα κεράσια), Ριγανάς, (επειδή εκείνη την ημέρα μάζευαν ρίγανη).
7. Ιούλιος
Μήνας αφιερωμένος στον Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος θεωρείται ένας από τους τρεις μεγάλους στρατηλάτες του αρχαίου κόσμου. Τον Ιούλιο αρχικά οι Ρωμαίοι τον έλεγαν Quintilis, από το λατινικό quintus (= πέμπτος), επειδή ήταν ο πέμπτος κατά το παλαιό ρωμαϊκό ημερολόγιο μήνας.
Λαϊκή ονομασία: Άι – Λιάτης, (γιατί στις 20 γιορτάζουμε τον Προφήτη Ηλία).
Αγροτική ονομασία: Αλωνιστής, Αλωνάρης (γιατί αλώνιζαν τα σιτάρια), Χορτοκόπος, Χαρτοθέρης, Θεριστής σε ορεινά μέρη, (γιατί τότε πραγματοποιείται ο θερισμός των σιτηρών), Γυαλιστής ή Γυαλινός, (γιατί τότε αρχίζουν να γυαλίζουν, να ωριμάζουν,δηλαδή, τα σταφύλια), Φουσκόμηνας ή Χασκόμηνας, (γιατί από το μήνα αυτόν αρχίζουν να ωριμάζουν, να φουσκώνουν τα σύκα).
8. Αύγουστος
Κατεξοχήν μήνας της θερινής ραστώνης ο Αύγουστος οφείλει το όνομά του στον αυτοκράτορα Οκταβιανό, ανιψιό του Ιούλιου Καίσαρα και εξίσου σημαντική προσωπικότητα, ο οποίος τιμήθηκε από τη Σύγκλητο με το προσωνύμιο Αύγουστος (Augustus) που σημαίνει «σεβαστός», επειδή κατά τη διάρκεια αυτού του μήνα σημείωσε εξαιρετικές στρατιωτικές επιτυχίες. Augustus, λοιπόν, σημαίνει «σεβαστός» αλλά και «ευνοημένος από τους οιωνούς», σύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Ήταν ο έκτος μήνας κατά το παλαιό ρωμαϊκό ημερολόγιο, γι’ αυτό αρχικά στα Λατινικά ονομάζονταν Sextilis (λατ. Sextus=έκτος).
Λαϊκή ονομασία: Δριμάρης (δρίμες = οι έξι ή δώδεκα πρώτες μέρες του Αυγούστου που κατά τη λαϊκή δοξασία είναι δυσοίωνες [ΕΤΥΜΟΛ. < (αρχ. μτγν.) δρίμαι «κρύο» < δριμύς= πολύ δυνατός, διαπεραστικός, συνήθως για καιρικά φαινόμενα]), Παχομύγης, (γιατί είναι παχιές οι μύγες), Καλός Μήνας, Πενταφάς (λόγω της αφθονίας των καρπών και επειδή τρώνε πέντε φορές την ημέρα), Τραπεζοφορτήσκαλος, Τραπεζοφόρος (ονομασίες που αναφέρονται κυρίως στην αφθονία των καρπών του).
Αγροτική ονομασία: Συκολόγος, (γιατί ωριμάζουν τα σύκα).
9. Σεπτέμβριος
Κατείχε την έβδομη θέση στη σειρά των μηνών στο ρωμαϊκό ημερολόγιο και το όνομά του προήλθε από τη λέξη «septem», που στα λατινικά σημαίνει επτά.
Λαϊκή ονομασία: Σταυριάτης, (γιατί στις 14 γιορτάζουμε την Ύψωση του Τίμιου Σταυρού), Ορτυκολόγος, (γιατί εμφανίζονται τα αποδημητικά ορτύκια).
Αγροτική ονομασία: Τρυγητής,(γιατί γίνεται ο τρύγος των σταφυλιών).
10. Οκτώβριος
Σύμφωνα με το παλαιό ρωμαϊκό ημερολόγιο ήταν ο όγδοος μήνας. Το όνομά του προέρχεται από τη λέξη «octo» που σημαίνει οκτώ. Με την αλλαγή του ημερολογίου έγινε ο δέκατος μήνας, αλλά κράτησε το όνομά του. Η ετυμολογική του αυτή προέλευση εξηγεί και το λόγο, για τον οποίο ο Οκτώβριος δεν γράφεται με το γράμμα «μ» συγκριτικά με τους τρεις άλλους μήνες, Σεπτέμβριο, Νοέμβριο, Δεκέμβριο, [«octo» που σημαίνει οκτώ, October (όγδοος) χωρίς «m» και όχι όπως septem (εφτά)>September (έβδομος), novem (εννιά)>November (ένατος) και decem (δέκα) >December (δέκατος)].
Λαϊκή ονομασία: Βροχάρης, Πρωτοβροχάρης, (γιατί αρχίζουν τα πρωτοβρόχια), Άι – Δημητριάτης, (γιατί στις 26 γιορτάζουμε τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου).
Αγροτική ονομασία: Τρυγομηνάς λόγω του τρύγου της αμπέλου, Σποριάς (Σποριάτης ή Σπαρτός), για τις ευεργετικές βροχές του στη σπορά, Μπρουμάρης (ομιχλώδης, σκοτεινός).
11. Νοέμβριος
Είναι κατά το παλαιό ρωμαϊκό ημερολόγιο ο ένατος μήνας, γι’ αυτό και το όνομά του προέρχεται από τον αριθμό εννέα, που στα λατινικά είναι «novem».
Λαϊκή ονομασία: Νοέμβρης, Αρχαγγελίτης, Άι –Ταξιάρχης, Αϊ Στράτης και Αϊ Στράτηγος (γιατί στις 8 γιορτάζουμε τη γιορτή των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ), Βροχάρης (για τις βροχές του), Ανακατωμένος, (λόγω των ακατάστατων καιρικών συνθηκών), Κρασομηνάς, (επειδή ανοίγονται τα βαρέλια με το καινούργιο κρασί σε πολλά μέρη στις 3 Νοεμβρίου, εορτή της ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου Γεωργίου), Αγιομηνάς, (από την εορτή του Αγίου Μηνά στις 11 Νοεμβρίου), Φιλιππιάτης, (από την εορτή του Αγίου Φιλίππου, στις 14 Νοεμβρίου), Αντριάς, (από την εορτή του Αγίου Ανδρέα, στις 30 Νοεμβρίου) και καθώς πιστεύεται ότι το κρύο «αντρειεύει».
Αγροτική ονομασία: Σποριάς, Σπαρτός, Σπορίτης, Σπορέας, Σποριάρης, Μεσοσπορίτης, ως μήνας αφιερωμένος στους γεωργούς, εξαιτίας των γεωργικών εργασιών του μηνός, ιδιαίτερα της σποράς των σιτηρών, δημητριακών και οσπρίων. Ειδικά το όνομα Μεσοσπορίτης (γιατί σε αρκετές περιοχές της πατρίδας μας βρίσκονται στο μέσο της σποράς) προέρχεται από τη γιορτή της Παναγιάς της Μεσοσπορίτισσας (που είναι και προστάτιδα των αγροτών) και είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου που γιορτάζονται στις 21 Νοεμβρίου. Κατά την περίοδο αυτή, οι γεωργοί βρίσκονται στο μέσο της σποράς και ο γεωργός έως τα Εισόδια της Θεοτόκου λέγεται πως πρέπει να έχει σπείρει τουλάχιστον τα μισά. Λέγεται, επίσης, και Λιόμηνας, ως ένας από τους μήνες συγκομιδής της ελιάς, αφού το μήνα αυτόν στις περισσότερες περιοχές στους απέραντους ελαιώνες της πατρίδας μας μαζεύουν τον καρπό της ελιάς. Ονομάζουν το Νοέμβριο και «Νειαστή» (από το ρήμα «νειάζω», που σημαίνει «οργώνω»)για τα τελευταία νεάσματα ή υνάσματα (οργώματα) της γης, «Παχνιαστή», γιατί τα ζώα μπαίνουν πια στο παχνί, και «Χαμένο» για το λίγο χρόνο δουλειάς που μένει, επειδή η μέρα τώρα είναι πολύ μικρή.
12. Δεκέμβριος
Ήταν ο δέκατος μήνας στο παλιό ρωμαϊκό ημερολόγιο, γι΄ αυτό και πήρε το όνομά του από τη λατινική λέξη «decem» που σημαίνει «δέκα» και αργότερα στο δωδεκάμηνο ημερολόγιο κράτησε την ονομασία του.
Λαϊκή ονομασία: Ο Δεκέμβριος λέγεται και «Νικολοβάρβαρα», (γιατί στις 4 γιορτάζουμε τη γιορτή της Αγίας Βαρβάρας και στις 6 του Αγίου Νικολάου), «Χριστουγεννιάτης», (γιατί στις 25 γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα), «κυρ Λευτέρης», από την γιορτή του αγίου Ελευθερίου στις 15 του μήνα, «Άσπρος μήνας», «Ασπρομηνάς» και «Χιονιάς», επειδή τότε ξεκινούν οι χιονοπτώσεις και το κρύο αρχίζει να είναι αρκετά τσουχτερό, καθώς στις 22 Δεκεμβρίου μπαίνει επισήμως ο Χειμώνας.
(Οι λαϊκές ονομασίες που δόθηκαν στους μήνες από τον ελληνικό λαό είναι ανάλογες με τις γεωργικές ασχολίες που γίνονται σε καθέναν απ’ αυτούς ή την κύρια θρησκευτική εορτή του μήνα).
Αξίζει να επισημανθεί ότι και οι αρχαίοι Έλληνες είχαν δώδεκα μήνες. Οι μήνες αυτοί είναι:
- Εκατομβαιών
- Μεταγειτνιών
- Βοηδρομιών
- Πυανεψιών
- Μαιμακτηριών
- Ποσειδεών
- Γαμηλιών
- Ανθεστηριών
- Ελαφηβολιών
- Μουνιχιών
- Θαργηλιών
- Σκιροφοριών
(Υπάρχει σχετική αρθρογραφία για την αντιστοιχία τους προς τους σημερινούς μήνες*)
ΑΞΙΟΛΟΓΕΣ ΥΠΟΜΝΗΣΕΙΣ:
- Η πρώτη ημέρα κάθε μήνα ονομαζόταν από τους αρχαίους μας νουμηνία.
- Η πρώτη κάθε μήνα ονομαζόταν από τους Ρωμαίους καλένδαι.
Από εκεί βγήκε και το όνομα του ημερολογίου, το «calendar».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Διονύσης Π. Σιμόπουλος, Γεωτρόπιο, εφ. « Ελευθεροτυπία».
- ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Εφ. «Καθημερινή»
- Κωνσταντίνος Μηνάς, «Λαογραφικές παρετυμολογίες», Λαογραφία, τομ. 30 (1975), σελ. 17-30.
- Λουτάρη Άννα: Οι 12 μήνες του χρόνου: παραμύθια,έθιμα,γιορτές, Εκδ.Ντουντούμη, 2000
- *Οι Μήνες του αττικού ημερολογίου, schooltime.gr (2014)
Έρη Ναθαναήλ*
Φιλόλογος
Δείτε τις τελευταίες ειδήσεις στο Newsroom schooltime.gr – Βρείτε μας στο Google News
