Νέα Ελληνικά Λυκείου/Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία: Κειμενικοί δείκτες – Ερμηνευτικό σχόλιο
Οι κειμενικοί δείκτες
Κατά τη συγγραφή του ερμηνευτικού σχολίου, οι μαθητές και οι μαθήτριες οφείλουν να τεκμηριώνουν πάντα την απάντησή τους με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο ή σε συγκεκριμένους κειμενικούς δείκτες. Οι τελευταίοι εντοπίζονται και αξιοποιούνται επιλεκτικά και ποτέ εξαντλητικά από τον αναγνώστη-μαθητή, με σκοπό αυτός να υπερβεί το επίπεδο της απλής κατανόησης του κειμένου, να διεισδύσει όσο καλύτερα μπορεί στο βαθύτερο και – αρκετά συχνά – υπόρρητο στρώμα του και εντέλει να συντάξει ένα ευσύνοπτο (εντός καθορισμένου ορίου λέξεων) ερμηνευτικό σχόλιο.
Σε κάθε λογοτεχνικό (και μη) κείμενο κυριαρχούν, λοιπόν, πολλοί και ποικίλοι (μηχανισμοί) κειμενικοί δείκτες, οι οποίοι αποτελούν ουσιαστικά τα μορφικά του στοιχεία και συνιστούν το εξωτερικό του περίβλημα αλλά και τον σκελετό του. Με λίγα λόγια, είναι οι προσωπικές επιλογές του δημιουργού του εκάστοτε κειμένου τόσο σε επίπεδο δομής όσο και περιεχομένου αλλά και (προσωπικής) έκφρασης και οι οποίες έχουν συχνά στενή διασύνδεση με την παρουσίαση του θέματος, γι’ αυτό και λαμβάνονται υπόψη κατά την ερμηνευτική προσέγγιση ενός κειμένου.
Βέβαια, μολονότι συνυπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί κειμενικοί δείκτες σε κάθε κείμενο ή ποίημα, σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να πούμε πως όλοι έχουν την ίδια βαρύτητα και σημασία, προκειμένου να οδηγήσουν στην ανάδειξη του βασικού, κάθε φορά, θέματος. Κάποιοι από αυτούς αξιοποιούνται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο από τον δημιουργό του κειμένου/ποιήματος (ενεργοί – αξιοποιούμενοι κειμενικοί δείκτες), αποτελούν σημαντικά όπλα στα χέρια του, προκειμένου να εδράσει πάνω σε αυτούς, αλλά και να υπερτονίσει τις κυρίαρχες ιδέες που το διέπουν και κατόπιν να παρουσιάσει εναργέστερα το θέμα, δίνοντάς τους ταυτόχρονα βαρύνουσα και ιδιαίτερη αξία για την κατανόησή του κεντρικού/βασικού θέματος. Κάποιοι άλλοι όμως κειμενικοί δείκτες έντεχνα «παραγκωνίζονται» θα λέγαμε και «παραμελούνται», λειτουργώντας δευτερευόντως, επικουρικά στο όλο εγχείρημα. Στην προσπάθειά μας, λοιπόν, να εντοπίσουμε και στη συνέχεια να ανταποκριθούμε στο βασικό ερώτημα του κειμένου/ποιήματος , οι κειμενικοί δείκτες μάς δείχνουν ξεκάθαρα τον δρόμο. Αποτελούν τους οδηγούς μας. Αυτό που απλά έχουμε να κάνουμε εμείς ως αναγνώστες/τριες είναι να αναδείξουμε τους κειμενικούς δείκτες «βαρύνουσας» σημασίας, σε σχέση πάντα με το βασικό ερώτημα/θέμα που τίθεται. Αυτοί αποτελούν και τον σκελετό, το ιστό του κειμένου/ποιήματος, αλλά και της απάντησής μας, πλαισιώνοντάς τους πάντα με πλούσιες αναφορές παραδειγμάτων μέσα απ’ αυτό, προσέχοντας κάθε φορά να εντάσσονται σε διαφορετικά πεδία των επιλογών του δημιουργού. Άμεση προτεραιότητά μας είναι η τεκμηριωμένη απάντηση μέσα από τους κειμενικούς δείκτες.
Βέβαια, αξίζει να επισημάνουμε πως η αξιοποίηση των κειμενικών δεικτών αφορά κατά κύριο λόγο τα ποιητικά κείμενα, καθώς εκεί το νόημα είναι στενότερα συνδεδεμένο με τις προσωπικές εκφραστικές και λεξιλογικές επιλογές του δημιουργού τους.
Ποιοι είναι, λοιπόν, αυτοί οι κειμενικοί δείκτες που μπήκαν τόσο απρόσμενα στη ζωή μας και έφεραν για πολλές και πολλούς τα πάνω κάτω;
Όσον αφορά το περιεχόμενο, έχουμε:
- Τίτλος.
- Πρόσωπα/Χαρακτήρες.
- Συγκρούσεις.
- Συνειρμοί.
- Αξίες.
- Ιδέες, αντιλήψεις.
- Σκοποί.
- Στάσεις.
- Συμπεριφορές.
- Κοινωνικο-πολιτισμικές συνθήκες.
- Ανθρώπινες σχέσεις.
- Κοινωνικά προβλήματα.
- Συναισθηματικό κλίμα.
- Το συγκείμενο.[1]
- Διακειμενικότητα. [2]
Όσον αφορά τα μορφικά στοιχεία:
- Οι γλωσσικές/λεξιλογικές επιλογές (στίξη, γραμματικοί χρόνοι, εγκλίσεις, ρηματικά πρόσωπα, ονοματοποίηση, σχήματα λόγου, σύνταξη, γλωσσικές ποικιλίες, είδος λεξιλογίου, ευθύς – πλάγιος λόγος, χρήση προσωπικής – απρόσωπης σύνταξης κτλ)
- Το λογοτεχνικό γένος (π.χ. ποίηση, πεζογραφία) και το λογοτεχνικό είδος (π.χ. ιστορικό μυθιστόρημα)[3].
- Οι αφηγηματικές τεχνικές.
- Οι αφηγηματικοί τρόποι.
- Τα εκφραστικά μέσα (π.χ. σχήματα λόγου).
- Η δομή.
- Η πλοκή.
- Το ύφος/υφολογικά γνωρίσματα.
- Επιλογή ενός λογοτεχνικού ρεύματος.
- Εικονοποιία.
- Στίξη.
- Στιχουργική.
- Θεατρικά στοιχεία.
- Τεχνική γραφής.
- Μέτρο, ομοιοκαταληξία.
- Λέξεις- φράσεις που συνδέουν τα νοήματα.
- Επιλογή λεξιλογίου (ιδιοτυπίες, ιδίωμα, νεολογισμοί, ιδιόλεκτος…).
Η συνδυαστική ερμηνεία των κειμενικών δεικτών μάς βοηθά να διερευνήσουμε τις ανταποκρίσεις μας στο κείμενο και να το νοηματοδοτήσουμε.
Πηγές:
- Φάκελος Υλικού
- Οδηγίες ΙΕΠ, «Ενδεικτικές ερωτήσεις για την αξιολόγηση του πανελλαδικώς εξεταζόμενου μαθήματος Νέα Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία»
- Ρουμπρίκες αξιολόγησης (οδηγίες υπουργείου)
[1] Εννοούμε το συγκεκριμένο και ξεχωριστό πλαίσιο αναφοράς που διακρίνει κάθε λογοτεχνικό έργο. Με άλλα λόγια, όλα εκείνα τα ιστορικά, κοινωνικά και βιογραφικά/ιδεολογικά δεδομένα που οριοθετούν τις ιδιαίτερες συνθήκες της παραγωγής του έργου, τα στοιχεία του πραγματικού κόσμου που αναπαριστώνται στα λογοτεχνικά κείμενα, όπως η χωρο-χρονική τοποθέτηση (δηλαδή το πού και πότε λαμβάνει χώρα το συγκεκριμένο λογοτεχνικό έργο που διαβάζουμε κάθε φορά), οι ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες του (πραγματικού) χρόνου συγγραφής, ο πολιτισμός, η κουλτούρα, η θρησκεία, τα ήθη, οι παραδόσεις, η πολιτεία και το δίκαιό της κ.ά. που συμβάλλουν δημιουργικά στην ερμηνεία τους και στη νοηματοδότησή τους. Όλα αυτά υποδηλώνονται στο κείμενο είτε συνδυαστικά είτε επιλεκτικά. Αποτελούν τα απαραίτητα εκείνα βοηθητικά στοιχεία, προκειμένου να αντιληφθεί ο αναγνώστης/αναγνώστρια πως αυτό που διαβάζει αποτελεί απλώς μια μικρή φέτα ζωής του πραγματικού κόσμου, όπως αυτός διαθλάται στο κείμενο μέσα από τη φιλοσοφική και ιδεολογική ματιά του/της συγγραφέα και από τις γλωσσικές του επιλογές. Με άλλα λόγια, διαβάζει συγκεκριμένους χαρακτήρες σε ένα συγκεκριμένο χρονικό και χωρικό περιβάλλον, όχι απαραίτητα με τρόπο πραγματικό και ρεαλιστικό, αλλά μέσα από το είδος της αναπαράστασης που κάνει ο/η συγγραφέας με τις επιλογές του. Ο αναγνώστης/αναγνώστρια καλείται να λαμβάνει υπόψη όλα αυτά και να προβαίνει σε λεπτές διακρίσεις ανάμεσα στον πραγματικό κόσμο και το συγκείμενο.
[2] Πρόκειται για την «επαφή» του κειμένου με άλλα λογοτεχνικά έργα, με τα οποία συνομιλεί ρητά ή άρρητα.
[3] Το γένος αναφέρεται στις βασικές μορφές της λογοτεχνίας (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), ενώ το είδος στις υποδιαιρέσεις κάθε γένους (π.χ. το ιστορικό μυθιστόρημα είναι είδος στο γένος πεζογραφία). Η διάκριση του γένους ή είδους ορίζεται από κριτήρια:
- δομής (π.χ. το σονέτο, το επιστολικό μυθιστόρημα),
- έκτασης (π.χ. το διήγημα, η νουβέλα),
- σκοπού ή αποτελέσματος (π.χ. κωμωδία, τραγωδία),
- θέματος (π.χ. μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας).
Σε πολλές ταξινομήσεις αναφέρονται και ορισμένες ενδιάμεσες μορφές μεταξύ λογοτεχνίας και γραμματείας: δοκίμιο, βιογραφία, αυτοβιογραφία, απομνημονεύματα κ.λπ.
Ερμηνευτικό σχόλιο
Πρόκειται για μία συγκεκριμένη εργασία που καλούνται να φέρουν εις πέρας οι μαθητές/τριες στο τέλος της επαφής τους με κάποιο λογοτεχνικό κείμενο (πεζό ή ποίημα). Ουσιαστικά, καλούνται να (ανα)συνθέτουν σε γραπτό ερμηνευτικό σχόλιο την οπτική που οι ίδιοι/ες διαμόρφωσαν με την ολοκλήρωση της διαλογικής διαδικασίας, να (ανα)συνθέσουν δηλαδή με δημιουργικό (και προσωπικό) τρόπο όλα εκείνα τα στοιχεία του ερμηνευτικού διαλόγου που προηγήθηκε, στην προοπτική που υπαγορεύει κάθε φορά η προσωπική τους προσληπτική κλίση, η δική τους εμπειρία στο πλαίσιο της αναγνωστικής διαδικασίας και η τελική άποψη που διαμόρφωσαν οι ίδιοι/ες.
Πρόκειται, λοιπόν, για ένα γραπτό σχόλιο, περιορισμένης (σχετικά) έκτασης (100-200 λέξεων), το οποίο ουσιαστικά περιλαμβάνει από τη μία την ανάπτυξη του βασικού ερωτήματος/θέματος του κειμένου ή του ποιήματος (πάντα βέβαια σε σχέση με την προσωπική άποψη και αντίληψη του μαθητή/τριας) και από την άλλη τον βαθμό ανταπόκρισής του αναγνώστη σε αυτό. Σκοπός του συγκεκριμένου τρόπου προσέγγισης δεν είναι να εστιάσει ο μαθητής/τρια στο δοθέν κείμενο ή ποίημα με τέτοιο τρόπο ώστε να εντοπίσει το «τι λέει» το εν λόγω κείμενο, αλλά το «τι σημαίνει για τον/την ίδιον/-α». Βέβαια, κάτι τέτοιο ενδεχομένως πολλοί θα έλεγαν πως είναι κάπως παρακινδυνευμένο, καθώς το επίπεδο προσέγγισης ενός λογοτεχνικού κειμένου ή ποιήματος δεν είναι – κατά την ταπεινή μου άποψη – και ιδιαίτερα υψηλό από την πλειονότητα των μαθητών-τριων, η σχέση των οποίων με το συγκεκριμένο χώρο δεν είναι δα και η καλύτερη. Από την άλλη, με ποια ασφαλή κριτήρια θα βαθμολογηθούν; Βέβαια, οι ρουμπρίκες αξιολόγησης έχουν δει προ πολλού το φως της δημοσιότητας. Όμως η περιβόητη ανάδυση του «εγώ» που επιχειρείται μέσω του ερμηνευτικού σχολίου, ίσως και να δημιουργήσει κάποια προβλήματα, εννοώντας βέβαια τον τρόπο προσέγγισης από τον βαθμολογητή, καθώς πρόκειται για ένα νέο μοντέλο εξέτασης, από το οποίο μάλιστα θα κριθούν και παιδιά άλλων πεδίων/κατευθύνσεων που ουδεμία σχέση φέρουν με το εν λόγω αντικείμενο. Οψόμεθα… Με τη συγγραφή, λοιπόν, του ερμηνευτικού σχολίου, «ελέγχεται» σύνθετα ο βαθμός εκπλήρωσης του γενικού αλλά και των ειδικότερων σκοπών διδασκαλίας του μαθήματος.
Τι είναι, λοιπόν, αυτό το ερώτημα/θέμα;
Ουσιαστικά είναι το ερώτημα που προκαλείται στον αναγνώστη/τρια, κάθε φορά που διαβάζει ένα λογοτεχνικό κείμενο και απορρέει από αυτό που πιστεύει ο ίδιος/α πως είναι το πιο κρίσιμο θέμα συζήτησης και προβληματισμού που θέτει το ίδιο το κείμενο ή ποίημα. Δεν πρόκειται για μια συγκεκριμένη ερώτηση, διευκρινιστικού, λ.χ. τύπου. Και μάλιστα η απάντησή του δεν περιέχεται συνήθως στο κείμενο, οπότε και δεν θα μπορούσαμε άμεσα να την αναζητήσουμε σε αυτό. Αντίθετα, το «ερώτημα» θα λέγαμε πως παράγεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο προσέγγισης, μέσα από έναν βαθύ πυρήνα σιωπής που διαχέεται στο κείμενο ή το ποίημα, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα να επιδέχεται πολλές και ποικίλες απαντήσεις. Και αυτό γιατί έχει να κάνει με πολλές μεταβλητές, όπως με τη διαφορετική οπτική και πολύ περισσότερο με τα διαφορετικά επίπεδα ανάγνωσης και εμπειρίας του καθενός και της καθεμιάς, και με το γεγονός μάλιστα πως τα θέματα είναι ιδιαιτέρως ρευστά και ποικίλλουν.
Λέγοντας ερμηνεία τι πραγματικά εννοούμε;
Πρόκειται για τη διαδικασία απόδοσης νοήματος σε ένα λογοτεχνικό κείμενο βάσει της κειμενικής κατασκευής του, των στοιχείων του συγκειμένου και της υποκειμενικής πρόσληψης του αναγνώστη/-τρια. Μάλιστα, στον ερμηνευτικό διάλογο, προκειμένου να οδηγηθούμε στην παραγωγή της ερμηνείας, απαραίτητη προϋπόθεση είναι και η συνομιλία με τις ερμηνευτικές εκδοχές/υποθέσεις των συναγνωστών. Και αυτό καθώς τα λογοτεχνικά έργα αναγιγνώσκονται συνήθως σε πολλά και διαφορετικά κάθε φορά επίπεδα, και επομένως επιδέχονται πολλαπλές και ποικίλες ερμηνείες. Βασικός στόχος του αναγνώστη/-τριας είναι η επανανοηματοδότηση του λογοτεχνικού κειμένου, κάτι που απαιτεί πέρα από το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης και ερμηνείας και ένα βαθμό σύνδεσης με αυτό, γεγονός που έχει να κάνει με πληθώρα κριτηρίων που συνδράμουν στη διαμόρφωση της ερμηνείας, όπως το πολιτισμικό περιβάλλον, οι ιδεολογικές απόψεις ακόμη και το φύλο. Όλα αυτά συγκροτούν μια καθαρά υποκειμενική προσέγγιση, που σε συνδυασμό με την πρωτοτυπία, τη φαντασία στην ερμηνεία ενός κειμένου, αλλά και στα κειμενικά κριτήρια είναι ικανά να δώσουν το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Αξιολόγηση του ερμηνευτικού σχολίου (15 μονάδες)
Το ερμηνευτικό σχόλιο αξιολογείται σε τρία κυρίως επίπεδα:
α) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ (ΜΟΝΑΔΕΣ 11)
Σχετικά με τον βαθμό της κατανόησης και της ερμηνείας αξιολογείται:
✓ Η σαφήνεια της διατύπωσης του ερωτήματος/θέματος, το οποίο σχετίζεται με τον βαθμό κατανόησης των ιδεών και του συναισθηματικού κλίματος του κειμένου και
✓ Η αναγνωστική ανταπόκριση των μαθητών και μαθητριών στο ερώτημα/θέμα με την επαρκή τεκμηρίωση/υποστήριξη της απάντησης με τις σχετικές αναφορές/παραπομπές στο κείμενο.
Οι αναφορές στο κείμενο (ή σε συγκεκριμένους κειμενικούς δείκτες) αξιολογούνται στον βαθμό που υποστηρίζουν επιτυχώς την ερμηνευτική προσέγγιση του μαθητή ή της μαθήτριας.
β) ΓΛΩΣΣΑ/ΕΚΦΡΑΣΗ (ΜΟΝΑΔΕΣ 2)
Σχετικά με τη γλωσσική έκφραση του ερμηνευτικού σχολίου αξιολογείται:
✓Η σωστή/κατάλληλη χρήση της γλώσσας (ορθογραφία, στίξη, γραμματική, συντακτικό…), η χρήση του κατάλληλου λεξιλογίου-ορολογίας και η επίπτωση τυχόν γραμματικοσυντακτικών λαθών στην ερμηνευτική εκδοχή του μαθητή/της μαθήτριας.
γ) ΟΡΓΑΝΩΣΗ/ΔΟΜΗ (ΜΟΝΑΔΕΣ 2)
Σχετικά με την οργάνωση και τη δομή του ερμηνευτικού σχολίου αξιολογείται:
- Η αλληλουχία και η συνοχή του ερμηνευτικού σχολίου ως παραγόμενου κειμένου, ο κατάλληλος βαθμός κατανόησης των επιλογών του συγγραφέα (κειμενικοί δείκτες, συγκείμενο), σχετικά με την οργάνωση και τη δομή (π.χ. γλώσσα, τεχνική, ύφος, εκφραστικά σχήματα κ.λπ.) με παραδείγματα από το κείμενο.
Παρατήρηση: Το ερμηνευτικό σχόλιο αξιολογείται συνολικά ως προς τα παραπάνω κριτήρια. Απαραίτητη προϋπόθεση, βέβαια, είναι να είναι εμφανής σ’ αυτό η κατανόηση/ερμηνεία του λογοτεχνικού κειμένου, καθώς και η τεκμηριωμένη ανταπόκριση του μαθητή/τριας απέναντι στο ερώτημα/θέμα που διατυπώνει.
Βιβλιογραφία:
- Φάκελος Υλικού
- Οδηγίες ΙΕΠ, «Ενδεικτικές ερωτήσεις για την αξιολόγηση του πανελλαδικώς εξεταζόμενου μαθήματος Νέα Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία»
- Ρουμπρίκες αξιολόγησης (οδηγίες υπουργείου)
Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος
Διαβάστε ακόμα:
Νέα Ελληνικά Γ’ Λυκείου: 14 κριτήρια αξιολόγησης για τη συνεξέταση της Ν. Γλώσσας & Λογοτεχνίας
Χρήσιμο υλικό για τα Νέα Ελληνικά / Νεοελληνική γλώσσα & Λογοτεχνία Λυκείου (50+ προτάσεις)
Πώς εξετάζονται τα Αρχαία Ελληνικά και η Νεοελληνική Γλώσσα-Λογοτεχνία στις Πανελλαδικές Εξετάσεις
Συμπληρωματικές Οδηγίες και Κριτήρια Αξιολόγησης για τη Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ’ ΓΕΛ
Πλήρες εκπαιδευτικό υλικό για τα Νέα Ελληνικά/Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία – Έκθεση Λυκείου
- Ο Πρόλογος, το Κύριο Θέμα και ο Επίλογος στην Έκθεση: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε
- Έκφραση – Έκθεση: Η Αξιολόγηση της Έκθεσης (από το ΚΕΕ)
- Χρήσιμο εκπαιδευτικό υλικό για την περίληψη γραπτού λόγου
- Το επικοινωνιακό πλαίσιο στη Νεοελληνική Γλώσσα: Δοκίμιο, άρθρο, ομιλία
- 250 Σχεδιαγράμματα Εκθέσεων για την Α’ τη Β’ και τη Γ’ Λυκείου
- Κατεβάστε δωρεάν 200+ σχολικά βοηθήματα από το schooltime.gr
1. Νέα ελληνικά Α’ Λυκείου, 2. Νέα ελληνικά Β’ Λυκείου, 3. Νέα ελληνικά Γ’ Λυκείου, 4. Υποστηρικτικό υλικό, 5. Σχεδιαγράμματα, 6. Γραμματική-Συντακτικό
Δείτε τις τελευταίες ειδήσεις στο Newsroom schooltime.gr – Βρείτε μας στο Google News
