«Η ειρωνεία στη Λογοτεχνία»: Νέα Ελληνικά Λυκείου / Νεοελληνική Γλώσσα-Λογοτεχνία
Πρόκειται για σημασιολογικό σχήμα λόγου. Ειρωνεία σημαίνει ουσιαστικά αντίθεση ανάμεσα στην πραγματικότητα (το «είναι») και σ’ ένα φαινόμενο (φαινομενικότητα, το «φαίνεσθαι»). Είναι ένας τρόπος διάψευσης και ανατροπής στάσεων, αντιλήψεων και νοοτροπιών, μέσω των αντιθέσεων, που την καθιστούν φανερή και την κάνουν να ξεχωρίζει στο έργο. Είναι ένα δυνατό όπλο στα χέρια του λογοτέχνη, με το οποίο ουσιαστικά «προσκαλεί» τον αναγνώστη να συμμετάσχει νοερά στο δημιούργημά του. Οι περισσότερες μορφές ειρωνείας εμπεριέχουν την αντίληψη ή τη συνειδητοποίηση μιας ασυμφωνίας ή μιας δυσαρμονίας ανάμεσα στις λέξεις και στη σημασία τους ή ανάμεσα στις πράξεις και στα αποτελέσματά τους ή ανάμεσα στα φαινόμενα και στα πράγματα.
Δεν είναι τυχαίο πως μεγάλοι δημιουργοί, όπως ο Καβάφης (χαρακτηριστική η καβαφική ειρωνεία άλλωστε), ο Κάλβος, ο Σολωμός, ο Καρυωτάκης, ο Σεφέρης και πολλοί άλλοι την αξιοποίησαν δημιουργικά στα έργα τους, αφήνοντας το δικό τους προσωπικό στίγμα.
Τρία είδη ειρωνείας συναντάμε στον χώρο της Λογοτεχνίας:
- Τη λεκτική ειρωνεία,
- Την τραγική ή δραματική ειρωνεία,
- Την καταστασιακή ειρωνεία.
Η λεκτική ειρωνεία[1] – που είναι και η πιο συνηθισμένη – χαρακτηρίζεται από ασυμφωνία ανάμεσα στο «ιδιαίτερο» νόημα/μήνυμα που θέλει να αποδώσει ο ομιλών και σε ό,τι δηλώνεται κυριολεκτικά. Υπάρχει όταν κάποιος λέει κάτι που δεν εννοεί, δηλαδή η σημασία των λεγομένων έρχεται σε αντίθεση με τις λέξεις, οι οποίες συναντώνται με το αντίθετο από το κανονικό τους νόημα. Αυτό επιτυγχάνεται ποικιλοτρόπως, όπως μέσω αντιθέσεων, διαλόγων, παρομοιώσεων, μεταφορών…
Στην τραγική ή δραματική ειρωνεία (ίσως η πιο γνωστή μορφή ειρωνείας, την οποία συναντάμε περισσότερο στο θέατρο), οι ήρωες αγνοούν πράγματα και καταστάσεις (με αποτέλεσμα να φτάνουν αρκετά συχνά στην υπερβολή και την ύβριν) που ο αναγνώστης/κοινό ήδη γνωρίζει και μάλιστα σε πραγματικό χρόνο. Η άγνοια του ήρωα τον οδηγεί αρκετά συχνά στην καταστροφή. Μέσω της τραγικής ή δραματικής ειρωνείας, ο δημιουργός καταφέρνει να κρατάει απόσταση από όσα διαδραματίζονται στο έργο του, αποκρύπτοντας από τον αναγνώστη την προσωπική του συμμετοχή σε ό,τι τραγικό/δραματικό λαμβάνει χώρα. Μάλιστα, η ειρωνεία αυτής της μορφής γίνεται πιο έκδηλη όταν συνοδεύεται από αμφισημία, όταν δηλαδή ο ήρωας/θύμα λέει κάτι που αληθεύει από διαφορετική άποψη από αυτή ο ίδιος πιστεύει.
Η καταστασιακή ειρωνεία[2] (ειρωνεία των καταστάσεων, που απορρέει μέσα από τη δραματική) έχει άμεση σχέση με την ίδια την πλοκή του έργου και τη διαγραφή των χαρακτήρων του. Ουσιαστικά πρόκειται για την αντίθεση ανάμεσα σε ό,τι προσπαθεί και επιθυμεί ο ήρωας και σε ό,τι εξελίσσεται στη ροή του έργου. Οι επιθυμίες του ματαιώνονται, καθώς δεν αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα, ενώ ο δημιουργός αφήνει διακριτικά να φανεί ο λανθασμένος τρόπος που ενεργεί ο ήρωάς του. Η ειρωνεία καταστάσεων προκύπτει όταν κάποιος αντιδρά ή σχολιάζει τη συμπεριφορά ενός άλλου, την οποία ο δεύτερος αγνοεί, έστω και αν συμβαίνει στον ίδιο.
ΠΗΓΕΣ:
Η ειρωνική γλώσσα, Κριτικές μελέτες για τη Νεοελληνική Γραμματεία, Βαγεννάς Ν. 1994.
Γλωσσάριο Λογοτεχνικών Όρων
Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Κ. Θ. Δημηαράς
Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων και Θεωρίας Λογοτεχνίας, J. A. CUDDON
Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, Παρίσης Νικήτας, Παρίσης Ιωάννης
Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, Abrams
[1] Μια από τις πιο γνωστές τεχνικές λεκτικής ειρωνείας, είναι η απρόσωπη ειρωνεία ( Muecke), όταν δηλαδή ο είρωνας είναι άγνωστος ως πρόσωπο, ενώ η ειρωνεία προκύπτει μέσα από τα λόγια του. Άλλες μορφές λεκτικής ειρωνείας είναι η αυτοϋποτιμητική ειρωνεία, η αθώα και η δραματοποιημένη ειρωνεία (Κωστίου).
[2] Οι πιο γνωστές κατηγορίες είναι η ειρωνεία της απλής δυσαρμονίας, των γεγονότων, της αυτοεξαπάτησης και του διλήμματος (Muecke).
Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος
Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια «Προμηθέας Ο.Ε.», Γυμνάσιο Λύκειο
ΕΛ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ 156, Ν. ΙΩΝΙΑ, ΒΟΛΟΣ
ΤΗΛ. 24210-64888
Διαβάστε ακόμα:
Νέα Ελληνικά Γ’ Λυκείου: 14 κριτήρια αξιολόγησης για τη συνεξέταση της Ν. Γλώσσας & Λογοτεχνίας
Χρήσιμο υλικό για τα Νέα Ελληνικά / Νεοελληνική γλώσσα & Λογοτεχνία Λυκείου (50+ προτάσεις)
Πώς εξετάζονται τα Αρχαία Ελληνικά και η Νεοελληνική Γλώσσα-Λογοτεχνία στις Πανελλαδικές Εξετάσεις
Φιλολογικά μαθήματα Γ’ ΓΕΛ: Οι τελευταίες οδηγίες του ΥΠΑΙΘ για τη διδασκαλία και αξιολόγηση
Το Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας Γ΄ ΓΕΛ
Πλήρες εκπαιδευτικό υλικό για τα Νέα Ελληνικά/Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία – Έκθεση Λυκείου
- Ο Πρόλογος, το Κύριο Θέμα και ο Επίλογος στην Έκθεση: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε
- Έκφραση – Έκθεση: Η Αξιολόγηση της Έκθεσης (από το ΚΕΕ)
- Χρήσιμο εκπαιδευτικό υλικό για την περίληψη γραπτού λόγου
- Το επικοινωνιακό πλαίσιο στη Νεοελληνική Γλώσσα: Δοκίμιο, άρθρο, ομιλία
- 250 Σχεδιαγράμματα Εκθέσεων για την Α’ τη Β’ και τη Γ’ Λυκείου
- Κατεβάστε δωρεάν 200+ σχολικά βοηθήματα από το schooltime.gr
1. Νέα ελληνικά Α’ Λυκείου, 2. Νέα ελληνικά Β’ Λυκείου, 3. Νέα ελληνικά Γ’ Λυκείου, 4. Υποστηρικτικό υλικό, 5. Σχεδιαγράμματα, 6. Γραμματική-Συντακτικό
