Στην Ελλάδα, τις εκλογές του Οκτωβρίου 1961 κέρδισε η Ενιαία Ριζοσπαστική Ένωση (ΕΡΕ) και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής σχημάτισε κυβέρνηση. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, αμφισβητώντας την εγκυρότητα των εκλογών και ζητώντας τη διενέργεια νέων, κήρυξε τον «Ανένδοτο Αγώνα» τον Δεκέμβριο του 1961. Οι πορείες, τα συλλαλητήρια και οι διαμαρτυρίες ήταν συνήθη φαινόμενα. Η τεταμένη πολιτική κατάσταση στη χώρα ενίσχυσε τη λειτουργία παρακρατικών μηχανισμών που σταδιακά οδήγησαν στην πτώση της κυβέρνησης Καραμανλή και το 1967 στη χούντα των συνταγματαρχών και την κατάλυση του κοινοβουλευτικού συστήματος.
Μέσα στα πλαίσια αυτής της πολιτικής αναταραχής πραγματοποιήθηκε η δολοφονία του βουλευτή της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ), Γρηγόρη Λαμπράκη, τον Μάιο του 1963.
Ο Γρηγόρης Λαμπράκης, ιατρός, αθλητής, πολιτικός, ιδρυτικό μέλος και αντιπρόεδρος της «Eλληνικής Eπιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Eιρήνη» (ΕΕΔΥΕ), εκλέχθηκε βουλευτής Πειραιώς ως ανεξάρτητος συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ, στις εκλογές του Οκτωβρίου 1961. Τον Απρίλιο του 1963 συμμετείχε στο τετραήμερο αντιπυρηνικό συλλαλητήριο της CND στο Ολντερμάστον. Στις 21 Aπριλίου 1963, η ΕΕΔΥΕ οργάνωσε πορεία ειρήνης από τον Μαραθώνα στην Αθήνα. Ο Λαμπράκης, αψηφώντας σχετική απαγόρευση της αστυνομίας, πραγματοποίησε σχεδόν μόνος του την 1η μαραθώνια πορεία Eιρήνης και μετά συνελήφθη αλλά αφέθηκε ελεύθερος. Στη συνέχεια, πήγε στο Λονδίνο και συμμετείχε σε διαδήλωση Ελλήνων, Κυπρίων αλλά και Άγγλων που ζητούσαν την απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων στην Ελλάδα. Ο λόγος ήταν να συμπαρασταθεί στην Μπέτυ Αμπατιέλου, σύζυγο του βαρυποινίτη κομμουνιστή συνδικαλιστή Αντώνη Αμπατιέλου, που ζητούσε ακρόαση από τη βασίλισσα Φρειδερίκη (βρισκόταν στο Λονδίνο για τους βασιλικούς γάμους), για το θέμα των φυλακισμένων πολιτικών κρατουμένων. Με δηλώσεις του στο βρετανικό Τύπο, ο Λαμπράκης προειδοποιεί τη βασίλισσα ότι «με την πολιτική της οδηγεί τον θρόνο στον όλεθρο», ενώ ο δεξιός Τύπος τον στοχοποιεί για τον διεθνή διασυρμό της Φρειδερίκης. Στις 9 Μαΐου, υπερασπίζεται την Αμπατιέλου στη Βουλή, παρουσία του διαδόχου Κωνσταντίνου. Παράλληλα, δεχόταν πιέσεις αλλά και απειλές για τη ζωή του.
Στις 22 Μαΐου του 1963, ο Γρηγόρης Λαμπράκης βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη για να παρευρεθεί σε εκδήλωση για την παγκόσμια ειρήνη και τον πυρηνικό αφοπλισμό, που διοργάνωνε η «Επιτροπή για την διεθνή ύφεση και ειρήνη», στην οποία ήταν ομιλητής. Ήδη από το απόγευμα, παρακρατικές ακροδεξιές ομάδες διαδήλωναν και χλεύαζαν όποιον τολμούσε να πλησιάσει στο κτήριο που θα γινόταν η εκδήλωση, τα γραφεία του Δημοκρατικού Συνδικαλιστικού κινήματος. Η παρουσία αστυνομικών δεν αποθάρρυνε τους συγκεντρωμένους. Ο Λαμπράκης, προπηλακίστηκε και το συγκεντρωμένο πλήθος πετούσε στον εξωτερικό χώρο τούβλα κατά τη διάρκεια της ομιλίας του. Μάλιστα, μετά το τέλος της ομιλίας του είπε χαρακτηριστικά: «Προσοχή, προσοχή. Εδώ βουλευτής Λαμπράκης. Σαν εκπρόσωπος του Έθνους και του Λαού, καταγγέλλω ότι υπάρχει σχέδιο δολοφονίας μου και καλώ τον υπουργό Β. Ελλάδος, τον νομάρχη, τον εισαγγελέα, τον στρατηγό Χωροφυλακής Μήτσου, τον διευθυντή της Αστυνομίας και τον διοικητή Ασφαλείας να προστατέψουν τη συγκέντρωση και τη ζωή μου». Όμως, οι παριστάμενες αστυνομικές δυνάμεις αδράνησαν και απομακρύνθηκαν. Παράλληλα, λίγο νωρίτερα, δέχθηκε επίθεση και τραυματίστηκε ο βουλευτής Καβάλας της ΕΔΑ, Γιώργος Τσαρουχάς.
Μετά το τέλος της ομιλίας, ο Γρηγόρης Λαμπράκης έφυγε από το κτήριο, ενώ οι δρόμοι είχαν κλείσει. Όταν βγήκε στον δρόμο, μεταξύ των οδών Σπανδώνη, Ερμού και Ελ. Βενιζέλου, ένα τρίκυκλο όχημα πέρασε δίπλα του με μεγάλη ταχύτητα. Οδηγός ήταν ο Σπύρος Γκοτζαμάνης και πίσω στην καρότσα καθόταν ο Μανώλης Εμμανουηλίδης. Ο Λαμπράκης χτυπήθηκε, έπεσε στο έδαφος αιμόφυρτος, δεχόμενος χτύπημα στο κεφάλι με μεταλλικό αντικείμενο (λοστό), ενώ ένας περαστικός, ο Μανώλης Χατζηαποστόλου κατάφερε να ακινητοποιήσει το τρίκυκλο μαζί με έναν τροχονόμο.
Ο Λαμπράκης μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο όπου κατέληξε τέσσερις μέρες αργότερα, ενώ κάποιοι υποστήριξαν πως υπήρξε ιατρική αμέλεια. Η αντιπολίτευση και οι αριστερές εφημερίδες έκαναν λόγο για οργανωμένο σχέδιο δολοφονίας, ενώ η επίσημη εκδοχή αρχικά, ήταν ότι επρόκειτο για τροχαίο ατύχημα (παράσυρση πεζού). Η κηδεία του, έγινε διαδήλωση διακοσίων χιλιάδων ανθρώπων κατά της κυβέρνησης και του Παλατιού.
Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη λειτούργησε καταλυτικά και επιτάχυνε τις πολιτικές εξελίξεις. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, το πρωί της 23ης Μαΐου οργισμένος αναφώνησε: «Μα, ποιος κυβερνά επιτέλους αυτόν τον τόπο;». Ο πρόεδρος της ΕΔΑ, Ιωάννης Πασαλίδης, κατήγγειλε ως υπεύθυνη της δολοφονίας την κυβέρνηση Καραμανλή και κάλεσε τον λαό σε «ξεσηκωμό», ώστε «η επίθεσις να γίνη η αρχή του τέλους της κυβερνήσεως του αίματος». Ο αρχηγός της Ένωσης Κέντρου, Γεώργιος Παπανδρέου δήλωσε: «Η Ένωσις Κέντρου καταγγέλλει και ενώπιον του έθνους και ενώπιον της διεθνούς κοινής γνώμης τον αρχηγόν της ΕΡΕ κ. Καραμανλή, ως ηθικόν αυτουργόν της πολιτικής δολοφονίας του βουλευτού Γρ. Λαμπράκη». Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ανταπάντησε: «Το πάθος, από το οποίον κατέχεται ο κ. Παπανδρέου, τον οδηγεί όχι μόνον εις πολιτικάς αλλά και εις ηθικάς απρεπείας. Δια την σημερινήν του δήλωσιν θα εντρέπεται εις όλην του την ζωήν». Μετά από συνεχείς αντεγκλήσεις μεταξύ των παρατάξεων, η κυβέρνηση παραιτήθηκε στις 11 Ιουνίου 1963 και ο Κ. Καραμανλής έφυγε από την Ελλάδα και πήγε στο Παρίσι. Τον Νοέμβριο διεξήχθησαν εκλογές τις οποίες κέρδισε η Ένωση Κέντρου.
Τον Οκτώβριο του 1966 ξεκίνησε η δίκη που κράτησε 67 ημέρες, με επικεφαλής τον εισαγγελέα Π. Δελαπόρτα και ανακριτή τον Χρήστο Σαρτζετάκη και οδήγησε στην αποκάλυψη του ρόλου του παρακράτους στην Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια της δίκης, οι μάρτυρες, δεχόμενοι πιέσεις, άλλαζαν διαρκώς τις καταθέσεις τους. Κατηγορίες αποδόθηκαν σε 31 άτομα , ενώ ο εισαγγελέας πρότεινε την ενοχή των 18 από τους κατηγορουμένους. Μεταξύ αυτών και του Εμμανουήλ Καπελώνη, διοικητή του αστυνομικού τμήματος Τριανδρίας και του Ξενοφώντα Γιοσμά (ακροδεξιού, συνεργάτη των Γερμανών επί Κατοχής, αρχηγός της παρακρατικής οργάνωσης «Καρφίτσα») για ηθική αυτουργία. Τελικά, ο Σπύρος Γκοτζαμάνης καταδικάστηκε σε 11 χρόνια για θανατηφόρες σωματικές βλάβες σε βάρος του Λαμπράκη ενώ ο Εμμανουηλίδης καταδικάστηκε σε 8 χρόνια. Ο Γιοσμάς καταδικάστηκε ως ηθικός αυτουργός της δολοφονίας σε ένα χρόνο φυλάκιση για διατάραξη της κοινής ειρήνης. Άλλοι 6 κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν σε ολιγόμηνη φυλάκιση. Ανάμεσά τους και ο Χρήστος Φωκάς που καταδικάστηκε για την επίθεση στον βουλευτή Γ.Τσαρουχά. Ο Γκοτζαμάνης και ο Εμμανουηλίδης αφέθηκαν ελεύθεροι αργότερα, από τη δικτατορία των Συνταγματαρχών. Οι συνήγοροι Πολιτικής Αγωγής εξορίστηκαν στη Γυάρο και ο ανακριτής Χ. Σαρτζετάκης φυλακίστηκε. Κάποιοι υποστήριξαν πως για τη δολοφονία του Λαμπράκη ήταν υπεύθυνο το Παλάτι και πιο συγκεκριμένα η βασίλισσα Φρειδερίκη.
Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη προκάλεσε πέρα από τις εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις και διεθνή κατακραυγή .Ο ξένος Τύπος προέβαλλε τη δολοφονία και τη ζωή του βουλευτή και οργανώθηκαν φιλειρηνικές διαδηλώσεις σε πολλές χώρες του εξωτερικού. Στην Ελλάδα, αναγνωρίζοντας την προσφορά του στη Δημοκρατία, νέοι ίδρυσαν τη «Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη».
Αντιγόνη Καρύτσα*
Φιλόλογος
