Νέα Ελληνικά Γ’ Λυκείου, Κριτήριο: Η αλληλεξάρτηση η συσπείρωση και η συνεργασία σε καιρούς (πανδημικής και μη) κρίσης

Νέα Ελληνικά Γ’ Λυκείου / Νεοελληνική Γλώσσα-Λογοτεχνία – Κριτήριο εξάσκησης: Η αλληλεξάρτηση η συσπείρωση και η συνεργασία σε καιρούς (πανδημικής και μη) κρίσης

Της Έρης Ναθαναήλ

ΜΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Η καρδιά της υπόθεσης

Όσο περνούν οι ημέρες, ο καθένας μας συνειδητοποιεί πόσο σημαντικοί είναι οι άλλοι γι’ αυτόν. Η απομόνωση μάς αναγκάζει να αναθεωρήσουμε πολλά που θεωρούσαμε δεδομένα, να δούμε από άλλη σκοπιά τη ζωή, τον εαυτό μας, τη θέση μας στην κοινωνία. Όλοι βρεθήκαμε ναυαγοί στην ίδια σχεδία. Είτε σιωπηλοί είτε φλυαρώντας, είτε προσποιούμενοι τους αδιάφορους, μας κατέχουν οι ίδιες αγωνίες: θα επιζήσουμε εμείς και οι αγαπημένοι μας; Πόσο θα αλλάξει ο κόσμος μας; Θα αντέξουν τα σχέδιά μας, οι συνήθειες, τα πιστεύω μας; Δεν κινδυνεύουμε μόνο εμείς και οι αγαπημένοι μας, μάς φοβίζει και το ενδεχόμενο να ανατραπούν τα δεδομένα της κοινωνίας, να μη βρεθούμε πάλι εκεί που ήμασταν χθες. Κάποιοι κοιτάζουν τον ορίζοντα, ελπίζοντας στη σωτηρία, άλλοι αισθάνονται ασφαλείς μέσα στην πίστη τους, άλλοι κοιτάζουμε μέσα μας, αναζητώντας σοφία, παρηγοριά.

Η νέα συνθήκη της καθημερινότητας μάς επηρεάζει όλους – από τη γυναίκα στο ταμείο που φοράει γάντια και μάσκα και φοβάται καθένα από τους εκατοντάδες πελάτες και τα χρήματά του, στην ηλικιωμένη που, μόνη στο σπίτι, δεν γνωρίζει εάν οι λίγες προμήθειες που περιμένει θα φέρουν και τον κίνδυνο.

Ο φόβος μάς αναγκάζει να δούμε ο ένας τον άλλον όχι ως δεδομένο, ως κομπάρσο στη ζωή μας, αλλά πρωταγωνιστή και στη δική του. Βλέπουμε, για παράδειγμα, ότι τα επαγγέλματα που έως χθες βρίσκονταν στο χαμηλότερο επίπεδο του κοινωνικού και οικονομικού χρηματιστηρίου θα παίζουν ολοένα μεγαλύτερο ρόλο στη ζωή μας: οι μεταφορείς, οι «ντελιβεράδες» και άλλοι διανομείς· οι ταμίες και άλλοι εργαζόμενοι σε σούπερ μάρκετ, μπακάλικα και φαρμακεία· οι άνθρωποι που δουλεύουν σε ψησταριές και μαγειρεία· οι υπάλληλοι σε τηλεφωνικά κέντρα· οι τεχνικοί που συντηρούν δίκτυα· οι υπάλληλοι δημοσίων υπηρεσιών που συμβάλλουν στην εκπόνηση και εκτέλεση σχεδίων έκτακτης ανάγκης. Καιρός είναι να αναγνωρίσουμε την προσφορά τους σε μια εποχή που όλοι φοβούνται, όλοι κινδυνεύουν το ίδιο.

Για να έχουμε, όμως, καλούς επαγγελματίες και ευσυνείδητους λειτουργούς, πρέπει να έχουμε δασκάλους και καθηγητές –αλλά και μια κοινωνία– που θα εμπνέουν τις αρετές αυτές στα παιδιά. Αυτό απαιτεί ανθρώπους που σέβονται ο ένας τον άλλον, που αγαπούν τη ζωή, που διδάσκουν ότι αυτό που είναι καλό για τους πολλούς είναι καλό και για τον καθένα μας, πως ό,τι αποκτάται εις βάρος άλλων, επιβαρύνει την κοινωνία και τον καθένα.

Έχουμε, λοιπόν, ανάγκη από ανθρώπους που καταλαβαίνουν τι συμβαίνει, που μπορούν να προτείνουν λύσεις. Δεν εξαιρούνται απ’ αυτούς τους «ειδικούς» οι πολιτικοί, που πρέπει να εκτιμήσουν όλα τα δεδομένα και να πάρουν κρίσιμες αποφάσεις σε άγνωστο πεδίο. Όπως κατανοούμε ότι όλοι παίζουν ρόλο στη ζωή μας, έτσι καταλαβαίνουμε ότι είμαστε συνδεδεμένοι με κάθε άνθρωπο σε κάθε χώρα. Ο ιός μπορεί να κάνει απίθανες διαδρομές μέσα από άγνωστους πληθυσμούς, για να φθάσει σε εμάς· όμως, και το εμβόλιο θα έρθει όταν βρεθεί σε κάποιο εργαστήριο κάπου στον κόσμο. Είναι φανερό, επίσης, ότι ενώ η μονάδα του έθνους-κράτους είναι σημαντική για τον αυτοπροσδιορισμό ανθρώπων, για τη διαχείριση της καθημερινότητας, ουδείς μπορεί να θεωρεί εαυτόν ξεχωριστό. Όλοι πάνω στην ίδια σχεδία βρισκόμαστε.

Η μεγάλη ανατροπή μάς αναγκάζει να προστατεύσουμε εαυτούς αλλά να αναγνωρίσουμε και την ευθύνη μας προς τους άλλους. Οι δομές και πολιτικές που θα αναπτυχθούν ως απάντηση στην επιδημία θα πρέπει να έχουν στον πυρήνα τους τη συνύπαρξη και τη συνεργασία, να παρέχουν την ασφάλεια και τη σταθερότητα που επιτρέπουν στο άτομο να προσφέρει στο σύνολο χωρίς φόβο, να αναγνωρίζουν την προσφορά, την αξία, την ύπαρξη του καθενός. Αυτή είναι η καρδιά της υπόθεσης.

Νίκος Κωνσταντάρας, «Καθημερινή», 17-3-2020 (διασκευασμένο)

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Πώς εμπνέουμε ο ένας τον άλλο;

Καλαίσθητη και συγκινητική η διαφήμιση του Johnnie Walker «Keep Walking Greece» («Συνέχισε να περπατάς Ελλάδα»). Εμψυχωτικό το τραγούδι που τη συνοδεύει («You will never walk alone»), αρχετυπικό το κεντρικό της μοτίβο (ο θρίαμβος της ελπίδας απέναντι στις αντιξοότητες), ζεστές και οικείες οι φυσιογνωμίες των συμπολιτών μας που απεικονίζονται. Το μήνυμα: ακόμα κι αν βιώνουμε τα προβλήματά μας ατομικά, δεν είμαστε μόνοι. Η κρίση μάς φέρνει κοντά. Μια νέα συλλογικότητα αναδύεται. «Εμπνέουμε ο ένας τον άλλο» αναφέρει η επιγραφή στο τέλος της διαφήμισης.

Πράγματι. Το σημαντικό, όμως, δεν είναι τόσο η διαπίστωση όσο το ερώτημα: «Πώς εμπνέουμε ο ένας τον άλλο;». Πώς δημιουργείται η νέα συλλογικότητα; Όπως ο άνθρωπος που επιβιώνει από ένα πολύ σοβαρό ατύχημα συνήθως επανεξετάζει τα ουσιώδη του βίου του, έτσι και η δραματική επιδείνωση των υλικών όρων της ζωής αναδιατάσσει τις συλλογικές μας προτεραιότητες. Μετράμε τα πράγματα διαφορετικά. Αλλάζει το οντολογικό επίπεδο αναφοράς – ανακαλύπτουμε τη σχέση μας με τον κόσμο, την οποία γνωρίζαμε, αλλά, αστόχαστα αυτάρκεις, προσπερνούσαμε. Έχοντας βιώσει την απειλή της υπαρξιακής ανασφάλειας, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για μια διαυγασμένη συλλογικότητα, η οποία γνωρίζει στοχαστικότερα τους όρους της συγκρότησής της.

Επιστρέφω στο ερώτημα: Πώς εμπνέουμε ο ένας τον άλλο; Η ανθρωπολογία της διαφήμισης -ο ακατάβλητος άνθρωπος ως ατομική μονάδα- δεν μας βοηθά να δούμε τις διαδραστικές ρίζες της αλληλο-έμπνευσης. Δεν αρκεί να προτρέπουμε τον εαυτό μας να μην καταβληθεί από τις αντιξοότητες («κράτα το κεφάλι σου ψηλά και μη φοβάσαι το σκοτάδι»)· είμαστε αδύναμοι, για να είμαστε αυτάρκεις και ανήμποροι να αυτο-προωθηθούμε. Χρειαζόμαστε ενέργεια, για να προχωρήσουμε. Χρειαζόμαστε την αναγεννητική υπενθύμιση ότι μπορούμε να υπάρξουμε διαφορετικά, ότι έχουμε δυνατότητες που δεν γνωρίζαμε καν.

Μας εμπνέουν άνθρωποι με ηγετική παρουσία. Άνθρωποι που δεν διεκπεραιώνουν απλώς ένα ρόλο, αλλά βάζουν τον εαυτό τους με πάθος μέσα σε αυτόν. Άνθρωποι με αρχές, όραμα και αυταπάρνηση, που βλέπουν την ηγετική θέση τους όχι ναρκισσιστικά, αλλά ως δυνατότητα να υπηρετήσουν κάτι που τους υπερβαίνει – ένα κοινό όνειρο, ένα συλλογικό έργο. Τέτοιοι άνθρωποι μας εμπνέουν με το παράδειγμά τους. Η συμπεριφορά τους γίνεται μέτρο αναφοράς. Οι άνθρωποι που εμπνέουν έχουν υψηλές απαιτήσεις από τον εαυτό τους και τους άλλους, βάζουν τον πήχυ ψηλά για όλους. «Εγώ ξέρω μια δημοκρατία. Τη δημοκρατία της προσωποποιημένης ευθύνης», λέει ο Στ. Τραχανάς (διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης). «Κάποιος πρέπει να αναλαμβάνει την ευθύνη των επιλογών και να είναι υπόλογος γι’ αυτές. Πρέπει σε κάποιον να σφίγγεται το στομάχι για το αν κάτι πάει καλά ή όχι».

Μας εμπνέουν οι άνθρωποι που δίνονται σε έναν συλλογικό σκοπό με αρχές, ανιδιοτέλεια και πάθος. Τέτοιοι άνθρωποι υπάρχουν παντού. Αυτό που τους κάνει υποδειγματικούς δεν είναι μόνο τα επιτεύγματά τους αλλά κάτι βαθύτερο – μας υποδεικνύουν έναν τρόπο να υπάρχουμε. Όταν έχουμε την τύχη να διασταυρωθούμε μαζί τους, νιώθουμε το ζωογόνο άγγιγμά τους· μας βγάζουν από την πεπατημένη, μας ανα-προσανατολίζουν. Ανακαλύπτουμε ότι μπορούμε να σχετιζόμαστε διαφορετικά με τον κόσμο και τον εαυτό μας – να υπάρχουμε διαφορετικά. Θέλουμε τότε να μοιραστούμε με άλλους τη χαρά της δημιουργίας που πήραμε. Γινόμαστε κι εμείς ποιητές της ζωής μας. Εμπνέουμε ο ένας τον άλλο.

Χαρίδημος Κ. Τσούκας (καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick), «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 11 Μαρτίου 2012, Κείμενο διασκευασμένο.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

«Η πανούκλα», Αλμπέρ Καμύ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ο Αλμπέρ Καμύ (Αλγερία, 7 Νοεμβρίου 1913) ήταν Γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας, ιδρυτής του Theatre du Travail (1935), για το οποίο δούλεψε ως σκηνοθέτης, διασκευαστής και ηθοποιός. Ο Α. Καμύ σε όλη του τη ζωή δεν εντάσσεται σε κάποιο σύστημα ή δόγμα και υπερασπίζει απ’ όπου και αν βρεθεί τους απανταχού αδυνάτους και μη έχοντες. Ασκεί με πάθος και το επάγγελμα της δημοσιογραφίας εξαιτίας της απογοήτευσής του από την πολιτική. Κατά τον Καμύ ο πολιτικός αποκρύπτει την αλήθεια, ενώ ο δημοσιογράφος οφείλει να την ξεσκεπάσει και είναι «ιστορικός τού άμεσου». Ο Καμύ τιμάται με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1957. Στις 4 Ιανουαρίου 1960 σκοτώνεται σε ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα στο Βιλμπλεβέν της Υόν στη Γαλλία. Η «Πανούκλα» (γαλλικά La peste) είναι αλληγορικό μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμύ, που είναι γνωστός για τα υπαρξιακά έργα. Το βιβλίο θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά του έργα. Την έγραψε και την εξέδωσε το 1947. Η συγγραφή του έργου συμπίπτει με την απειλή του ναζισμού και με τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Παράλληλα ο Καμύ κατακρίνει το σταλινικό και κάθε άλλο απολυταρχικό καθεστώς της εποχής.

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

Οι δυστυχίες, στην πραγματικότητα, είναι μια κοινή υπόθεση, αλλά δύσκολα τις πιστεύει κανείς όταν του πέσουν στο κεφάλι. Υπήρξαν στον κόσμο τόσες πανούκλες όσοι και οι πόλεμοι. Και παρόλα αυτά οι πανούκλες και οι πόλεμοι πάντα βρίσκουν τους ανθρώπους το ίδιο απροετοίμαστους. Ο γιατρός Ριέ ήταν απροετοίμαστος, όπως και οι συμπολίτες μας, και έτσι πρέπει να καταλάβουμε τους δισταγμούς τους. Και μ’ αυτόν τον τρόπο επίσης πρέπει να καταλάβουμε ότι μοιράστηκε ανάμεσα στην ανησυχία και την εμπιστοσύνη. Όταν ξεσπάει ένας πόλεμος, οι άνθρωποι λένε: “Δεν θα διαρκέσει πολύ, είναι πολύ ανόητο”. Κι αναμφίβολα ένας πόλεμος είναι σίγουρα πολύ ανόητος, αλλά αυτό δεν τον εμποδίζει να διαρκέσει. Η ανοησία επιμένει πάντα και θα μπορούσε κανείς να το διακρίνει αν δεν σκέφτονταν μόνο τον εαυτό του. Απ’ αυτή την άποψη οι συμπολίτες μας ήταν σαν όλο τον κόσμο, σκέφτονταν τους εαυτούς τους και για να το πούμε κι αλλιώς ήταν ανθρωπιστές: δεν πίστευαν στις δυστυχίες. Η δυστυχία δεν είναι στα μέτρα του ανθρώπου, επομένως λέμε ότι η δυστυχία δεν είναι πραγματική, είναι ένα κακό όνειρο που θα περάσει. Αλλά δεν περνάει πάντα και από κακό όνειρο σε κακό όνειρο· είναι οι άνθρωποι που περνάνε και πρώτα πρώτα οι ανθρωπιστές, γιατί δεν πήραν τις προφυλάξεις τους. Οι συμπολίτες μας δεν ήταν πιο ένοχοι από άλλους, ξεχνούσαν να είναι μετριόφρονες, αυτό είναι όλο και σκέφτονταν ότι όλα είναι ακόμη δυνατά για αυτούς· πράγμα που σήμαινε ότι οι δυστυχίες είναι αδύναμες. Συνέχιζαν να κάνουν επιχειρήσεις, να ετοιμάζουν ταξίδια, και να έχουν γνώμες. Πώς θα μπορούσαν να σκεφτούν την πανούκλα, που καταργεί το μέλλον, τις μετακινήσεις, τις συζητήσεις; Θεωρούσαν τους εαυτούς τους ελεύθερους και κανένας δεν θα είναι ποτέ ελεύθερος, όσο υπάρχουν δυστυχίες.

[…]

Έτσι οι αιχμάλωτοι της πανούκλας πάλεψαν όλη τη βδομάδα μ’ όποιον τρόπο μπορούσαν. Και μερικοί ανάμεσά τους όπως ο Ραμπέρ, έφθασαν, όπως βλέπουμε, να φανταστούν ότι ενεργούσαν ακόμα σαν ελεύθεροι άνθρωποι, ότι μπορούσαν να διαλέξουν. Όμως μπορούμε πράγματι να πούμε ότι αυτή τη στιγμή, στα μέσα του Αυγούστου, η πανούκλα είχε καλύψει τα πάντα. Δεν υπήρχαν πια τότε προσωπικά πεπρωμένα, αλλά μια συλλογική υπόθεση που ήταν η πανούκλα και αισθήματα που τα μοιράζονταν όλοι. Το σημαντικότερο ήταν ο χωρισμός και η εξορία, μ’ όλο το φόβο και την εξέγερση που περιέκλειαν. Νά γιατί ο αφηγητής πιστεύει ότι ταιριάζει στο αποκορύφωμα της ζέστης και της αρρώστιας να περιγράψει τις βιαιότητες των επιζώντων συμπολιτών μας, την ταφή των νεκρών και την οδύνη των χωρισμένων εραστών.

[…]

Στα μέσα εκείνης της χρονιάς ήταν που έπιασε ένας δυνατός άνεμος, που φυσούσε για πολλές μέρες μέσα στη χτυπημένη από την πανούκλα πόλη. Τον άνεμο τον φοβούνται ιδιαίτερα οι κάτοικοι του Οράν, γιατί δε συναντά κανένα φυσικό εμπόδιο πάνω στο οροπέδιο που είναι χτισμένη η πόλη, κι έτσι χιμάει μ’ όλη του τη μανία μέσα στους δρόμους. Μετά απ’ αυτούς τους ατέλειωτους μήνες, που ούτε μια σταγόνα νερό δεν είχε δροσίσει την πόλη, το Οράν ήταν σκεπασμένο με μια γκρίζα σκόνη που ξεφλούδιζε στο φύσημα του ανέμου. Κι ο άνεμος σήκωνε κύματα σκόνης και χαρτιών που τυλίγονταν στα πόδια των σπάνιων πια περαστικών. Τους έβλεπες πια να διασχίζουν βιαστικοί τους δρόμους, γερμένοι μπροστά, φράζοντας μ’ ένα μαντίλι ή με το χέρι τους το στόμα. Το βράδυ, αντί οι άνθρωποι να μαζεύονται πολλοί μαζί προσπαθώντας να παρατείνουν τη διάρκεια αυτών των ημερών που καθεμιά τους μπορούσε να είναι κι η τελευταία γι’ αυτούς, συναντούσες μικρές ομάδες ατόμων που βιάζονταν να γυρίσουν στο σπίτι τους ή να χωθούν στα καφενεία. Έτσι, για μερικές μέρες, την ώρα του σούρουπου, που έπεφτε γρηγορότερα αυτή την εποχή, οι δρόμοι ήταν έρημοι και μόνος ο άνεμος θρηνολογούσε ανάμεσά τους ασταμάτητα. Μια μυρωδιά από φύκια και αρμύρα αναδινόταν από την ταραγμένη και πάντα αόρατη θάλασσα. Και τότε τούτη η έρημη πόλη, ασπρισμένη από τη σκόνη, πλημμυρισμένη από μυρωδιές θαλασσινές, αντηχούσε από το ουρλιαχτό του ανέμου και βογκούσε σαν ένα νησί που το χτύπησε η συμφορά.

Κοιτώντας από το παράθυρο την πόλη που δεν είχε αλλάξει, μόλις τότε άρχισε ο γιατρός να αισθάνεται μέσα του τη γέννηση αυτής της ελαφριάς αηδίας μπροστά στο μέλλον, που ονομάζουμε ανησυχία.….Ήταν το αίσθημα της εξορίας αυτό το κενό που είχαμε μέσα μας, αυτή η ειδική συγκίνηση, ο παράλογος πόθος να ξαναγυρίζεις στα παλιά ή να επισπεύδεις το χρόνο, αυτά τα πύρινα βέλη της μνήμης …. και τότε βλέπαμε πως ο χωρισμός ήταν προορισμένος να διαρκέσει κι έπρεπε να συμφιλιωθούμε με το χρόνο. Ξαναβρισκόμαστε έτσι στη θέση των φυλακισμένων, καταφεύγαμε στο παρελθόν, κι αν κάποιοι από μας έμπαιναν στον πειρασμό να ζήσουν στο μέλλον, δεν αργούσαν να προσγειωθούν απότομα, κουβαλώντας όλες τις πληγές που σε φορτώνει η φαντασία, όταν την εμπιστεύεσαι…

[…]

Κάποιοι από μας, ωστόσο, επέμεναν να γράφουν γράμματα και φαντάζονταν τρόπους επικοινωνίας με τον έξω κόσμο. Τρόπους που πάντοτε αποδεικνύονταν ακατόρθωτοι. Κι αν κάποιο τέχνασμα που είχαμε ανακαλύψει πετύχαινε, δεν το μαθαίναμε ποτέ, γιατί απάντηση δεν ερχόταν. Αναγκαστήκαμε τότε, βδομάδες ολόκληρες, να γράφουμε και να ξαναγράφουμε το ίδιο γράμμα, να αντιγράφουμε τις ίδιες παρακλήσεις, ώσπου οι λέξεις, βγαλμένες αρχικά από τα βάθη της καρδιάς μας, έχασαν κάποια στιγμή τη σημασία τους, και τότε τις αντιγράφαμε μηχανικά, πασχίζοντας να δώσουμε τουλάχιστον σε κείνες τις νεκρές φράσεις κάτι από την δύσκολη ζωή μας. Και, για να μην τα πολυλογούμε, μπροστά στην άγονη συνομιλία με τους τοίχους, μας φαίνονταν προτιμότερη η συμβατική φρασεολογία του τηλεγραφήματος (Είμαι καλά. Σε σκέφτομαι. Αγάπη)

[…] [ΜΟΛΙΣ ΠΕΡΑΣΕ Η ΠΑΝΟΥΚΛΑ]

Μέσα στο ωραίο κι απαλό φως που ξεχύνονταν πάνω από την πόλη, έπλεαν οι παμπάλαιες μυρωδιές, κρέας ψητό και ποτά με γλυκάνισο. Γύρω του πρόσωπα εκστατικά σηκώνονταν να κοιτάξουν προς τον ουρανό. Άνδρες και γυναίκες αρπάζονταν ο ένας τον άλλο, με πρόσωπα φλογισμένα, με κραυγές πόθου. Ναι, η πανούκλα είχε τελειώσει, και μαζί της ο τρόμος, και τα σφιχτοπλεγμένα χέρια βεβαίωναν ότι κάποτε είχε υπάρξει στ’ αλήθεια εξορία και χωρισμός, με τη βαθύτερη έννοια του όρου… κι ανάμεσα στις εκατόμβες των νεκρών, τις σειρήνες των ασθενοφόρων, τις εξαγγελίες αυτού που συνήθως ονομάζουμε πεπρωμένο, το πεισματικό ποδοβολητό του φόβου και την τρομερή επανάσταση της καρδιάς τους, δεν είχε πάψει να περνά μια πελώρια βουή, που ξυπνούσε τα τρομαγμένα πλάσματα, που τους έλεγε πως πρέπει να ξαναβρούν την αληθινή τους πατρίδα. Και θα ήταν ευτυχισμένοι, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα. Και πια ήξεραν πως υπάρχει κάτι που πάντοτε μπορείς να λαχταράς και καμιά φορά να το κερδίζεις: η ανθρώπινη τρυφερότητα…»

[…]

Ο Ριέ αναλογιζόταν πως αυτή η χαρά δεν θα ήταν ποτέ σίγουρη. Γιατί ήξερε αυτό που αγνοούσε το χαρούμενο πλήθος , δηλαδή πως ο βάκιλος της πανούκλας δεν πεθαίνει ούτε εξαφανίζεται ποτέ, πως μπορεί να μείνει ολόκληρες δεκάδες χρόνια κοιμισμένος μέσα στα έπιπλα και τα ρούχα, ότι περιμένει υπομονετικά στα δωμάτια, στα υπόγεια, στα σεντούκια, στα μαντήλια και στα χαρτιά και πως ίσως θα ερχόταν κάποτε μια μέρα που για την δυστυχία και την γνώση των ανθρώπων η πανούκλα θα ξυπνούσε τα ποντίκια της και θα τα έστελνε να ψοφήσουν σε μία ευτυχισμένη πόλη. Έτσι, όλα όσα ένας άνθρωπος θα μπορούσε να κερδίσει στη σύγκρουση μεταξύ πανούκλας και της ζωής ήταν η γνώση και μνήμη.

Αλμπέρ Καμύ, Η Πανούκλα, μτφ. Αγγελική Τατάνη, Γράμματα, Αθήνα 1990,(απόσπασμα)

ΘΕΜΑΤΑ

ΘΕΜΑ Α

Να παρουσιάσετε συνοπτικά τις απόψεις του συγγραφέα του δεύτερου κειμένου σχετικά με τα χαρακτηριστικά που διαθέτουν οι άνθρωποι, από τους οποίους πρέπει να εμπνεόμαστε. (60-80 λέξεις)

(Μονάδες 15)

ΘΕΜΑ Β

1) Να επιβεβαιώσετε ή να διαψεύσετε τους ακόλουθους ισχυρισμούς που αναφέρονται στα Κείμενα 1 και 2. Να τεκμηριώσετε κάθε απάντησή σας παραθέτοντας σχετικά αποσπάσματα από τα κείμενα:

Ι. Ένας σημαντικός φόβος που βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος είναι μήπως αλλάξουν τα κοινωνικά δεδομένα. (κείμενο 1)

ΙΙ. Συνειδητοποιούμε το σημαντικό ρόλο που μπορεί να παίξει ο άλλος άνθρωπος στη ζωή μας και εμείς στη δική του συνεκτιμώντας και τα επαγγέλματα που παλαιότερα ήταν περιφρονημένα. (κείμενο 1)

III. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να μεταλαμπαδεύει στους μαθητές την αξία της ατομικότητας. (κείμενο 1)

IV. Είμαστε όλοι άρρηκτα συνδεδεμένοι με όλους τους ανθρώπους του πλανήτη. (κείμενο 1)

V. Οι ηλικιωμένοι βιώνουν περισσότερο το φόβο της μοναξιάς. (κείμενο 1)

VI. Βιώνοντας τα ατομικά προβλήματά μας, είμαστε μόνοι. (κείμενο 2)

VII. Είμαστε αυτάρκεις και έχουμε δυνατότητες που δεν γνωρίζαμε. (κείμενο 2)

VIII. Οι άνθρωποι με ηγετική παρουσία που έχουν υψηλές απαιτήσεις από τους άλλους εμπνέουν με το παράδειγμά τους. (κείμενο 2)

IX. Η επαφή με ανθρώπους που μας εμπνέουν μας κάνει να ανακαλύπτουμε ότι μπορούμε να αναπτύξουμε μια διαφορετική σχέση με τον κόσμο και τον εαυτό μας. (κείμενο 2)

X. Εμπνέουν οι άνθρωποι με πάθος και ωφελιμισμό. (κείμενο 2)

(Μονάδες 10)

2) α)Με ποιον τρόπο ο συγγραφέας υποστηρίζει και αναπτύσσει τη βασική του θέση στην 3^η παράγραφο («Ο φόβος μάς αναγκάζει να δούμε ο ένας τον άλλον όχι ως δεδομένο…όλοι κινδυνεύουν το ίδιο»)του κειμένου 1; Πώς ο τρόπος αυτός υπηρετεί την πρόθεσή του;

(Μονάδες 7)

β) Να δείξετε τη νοηματική σχέση που έχει ο τίτλος του κειμένου 1 με το υπόλοιπο κείμενο.

(Μονάδες 8)

3) Να παρουσιάσετε την οργάνωση του επιχειρήματος (π.χ. Ισχυρίζεται ….. αιτιολογεί /στηρίζει /αποδεικνύει τον ισχυρισμό του …) στην 4η παράγραφο του κειμένου 2 : «Μας εμπνέουν άνθρωποι με ηγετική παρουσία…αν κάτι πάει καλά ή όχι».

(Μονάδες 10)

4) Να αιτιολογήσετε την επιλογή και χρήση του α΄ πληθυντικού προσώπου στην τελευταία παράγραφο του κειμένου 2 («Μας εμπνέουν οι άνθρωποι που δίνονται σε έναν συλλογικό σκοπό με αρχές, ανιδιοτέλεια και πάθος…Εμπνέουμε ο ένας τον άλλο»). Τι πετυχαίνει με τη χρήση του ρηματικού αυτού προσώπου ο συντάκτης του κειμένου;

(Μονάδες 5)

ΘΕΜΑ Γ

Να σχολιάσετε εκείνο το θέμα, από όσα θέτει το κείμενο 3, που κρίνετε πιο σημαντικό. Να τεκμηριώσετε τη θέση σας. (150λ)

(Μονάδες 15)

ΘΕΜΑ Δ

Κειμενικό είδος: Επιχειρηματολογία (επιλέξτε ελεύθερα τον τύπο του κειμένου σας)

Πομπός: Τελειόφοιτος Λυκείου

Αποδέκτης: Ευρύ κοινό

Ο συντάκτης του δεύτερου κειμένου που διαβάσατε υποστηρίζει ότι χρειαζόμαστε κάποιους να μας εμπνεύσουν και οι συγγραφείς και των δύο πρώτων κειμένων αναφέρονται στις αξίες που πρέπει να κατευθύνουν τη στάση ζωής μας. Ποιοι, κατά τη γνώμη σας, θα είναι οι άνθρωποι αυτοί που θα αποτελέσουν πρότυπα της νέας τάξης πραγμάτων και ποιες οι αξίες τους; Συμφωνείτε πως ειδικά στην κρίσιμη περίσταση και στις ιδιαίτερες συνθήκες των ημερών που ζούμε οι αξίες αυτές παίζουν σημαντικό ρόλο; (400 λ)

(Μονάδες 30)

ΒΟΗΘΗΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Πρωταγωνιστής ο γιατρός Bernard Rieux (Ριέ). Όλα ξεκινούν μια άνοιξη της δεκαετίας του 40, στο Οράν, παραλιακή πόλη της Αλγερίας (γαλλική επαρχία τότε), όταν ο γιατρός Ριέ, καθώς βγαίνει για τον καθημερινό κύκλο επισκέψεων στους ασθενείς του, σκοντάφτει στην είσοδο σε έναν νεκρό αρουραίο στο διάδρομο του κτηρίου, όπου διαμένει. Το γεγονός του φαίνεται περίεργο για την τακτοποιημένη και καθαρή πόλη. Δεν παραλείπει να το αναφέρει στον θυρωρό του κτηρίου, ο οποίος πιστεύει πως πρόκειται για κάποιο είδος φάρσας. Ο γιατρός γίνεται μάρτυρας και σε άλλες σκηνές αρουραίων που κείτονται νεκροί στους σκουπιδοτενεκέδες φτωχών γειτονιών. Τις επόμενες ημέρες και για ένα μήνα, χιλιάδες ποντίκια θα βγουν από τα υπόγεια, τα κελάρια και τους υπονόμους, για να ξεψυχήσουν στους δρόμους της πόλης, ανησυχώντας και αναστατώνοντας τους κατοίκους, ενώ όλη η πόλη μιλάει γι΄ αυτούς τους αρουραίους που βγαίνουν από τους υπονόμους λόγω της πείνας που μαστίζει το είδος τους. Τα ποντίκια πληθαίνουν στο Οράν, ενώ παράλληλα κάνουν την εμφάνιση τους τα πρώτα κρούσματα της πανώλης. Στην αρχή προσπαθούν όλοι να καταλάβουν τι έχει συμβεί απροετοίμαστοι μπροστά στην αρρώστια και το θάνατο. Αμέσως μετά θα έλθουν τα πρώτα κρούσματα, που εικοσιτέσσερις ώρες μετά καταλήγουν στον θάνατο. Ο γιατρός Ριέ και ο γηραιότερος γιατρός Καστέλ υποψιασμένοι αλλά και έκπληκτοι θα διαπιστώσουν ότι πρόκειται για την βουβωνική πανώλη, που θεωρείται ότι είχε εκλείψει από τη δύση, ο “Μαύρος θάνατος” του Μεσαίωνα. Στη συνέχεια τα κρούσματα της επιδημίας συνεχώς πολλαπλασιάζονται και υπάρχει ο φόβος εξάπλωσής της. Οι επίσημες αρχές διστακτικές στην αρχή να λάβουν κάποια μέτρα, δεν θα αργήσουν μετά να υποκύψουν μπροστά στους αριθμούς. Η πολιτεία εξαναγκάζεται να ακολουθήσει αυστηρά μέτρα, μόνο όταν παρατηρηθεί ότι ο αριθμός των θυμάτων ακολουθεί πια γεωμετρική πρόοδο. Ο αριθμός των θανάτων ανεβαίνει σχεδόν γεωμετρικά μέρα με τη μέρα. Ολόκληρη η πόλη μπαίνει σε καραντίνα, αποκομμένη εξαιτίας της βαριάς επιδημίας. Οι μετακινήσεις διακόπτονται. Ο Νομάρχης θα απαγορεύσει την έξοδο από την πόλη. Ούτε τρένα ούτε πλοία την προσεγγίζουν πια. Αδέσποτα ή οποιαδήποτε ζώα που μπορούν να φέρουν ψύλλους εκτελούνται επί τόπου. Ο γιατρός Ριέ με τη βοήθεια και άλλων συγχωριανών προσπαθεί με κάθε μέσο να αντιμετωπίσει την αρρώστια. Οι οικογένειες των θυμάτων, επίσης μπαίνουν σε καραντίνα στο γήπεδο της πόλης που τώρα αρχίζει να οργανώνεται ένας καταυλισμός. Το Οράν μοιάζει με ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, όπου η ζωή του καθενός απειλείται. Η ορθολογικότητα και οι μέχρι πρότινος ακλόνητες βεβαιότητες της απλής καθημερινότητας έχουν συντριβεί. Οι άνθρωποι αποκλεισμένοι από τον έξω κόσμο, αποχωρισμένοι από τα αγαπημένα τους πρόσωπα, νιώθουν ότι έχουν καταδικαστεί σε μια ιδιότυπη εξορία, αφού πρόκειται για μια εξορία στον ίδιο τους τον τόπο. Ως μόνη επικοινωνία με τον έξω κόσμο για το Οράν απομένουν τα τηλεγραφήματα των δέκα λέξεων. Το μυθιστόρημα μιλά για το χωρισμό, την απομόνωση και την ανασφάλεια σε έναν τόπο, όπου οι κάτοικοί του πολεμούν, για να ζήσουν. Ο χαρακτήρας των ηρώων και η συμπεριφορά τους αλλάζει, καθώς χάνουν εκτός από τα πρόσωπα που αγαπούν και την ελευθερία τους. Ο αποκλεισμός σε συνδυασμό με τις δοκιμασίες, που περνούν όλοι, κάνει τους ανθρώπους, άλλες φορές να αντιδρούν, να απογοητεύονται, να παραιτούνται, να προσπαθούν να αποδράσουν ή και να επωφελούνται ορισμένες φορές. Στο έργο του Καμύ θα συναντήσουμε απελπισμένους με επαναστατικό φρόνημα που θα προσπαθήσουν να πάνε κόντρα στο νόμο, ιεροκήρυκες που διαλαλούν ότι η θεία τιμωρία πήρε την μορφή της πανδημίας, αφοσιωμένους ιδεολόγους που παλεύουν να νικήσουν τον θάνατο και κάποιους εναπομείναντες ρομαντικούς. Μέσα στην παραζάλη οι ήρωες του Καμύ έχουν ο καθένας τους διαφορετικές αντιδράσεις απέναντι στην εξορία, την απομόνωση και τον φόβο για τον θάνατο. Αν και οι ήρωες του Καμύ εκδηλώνουν ο καθένας με διαφορετικό τρόπο τον φόβο τους απέναντι στον επικείμενο θάνατο, ωστόσο όλοι συνεχίζουν να ζουν, να αγαπούν, να επενδύουν σε άλλους ανθρώπους παρά την ματαιότητα της ίδιας τους της ύπαρξης. Ο Καμύ πάντα με έμφαση στον άνθρωπο και τα βιώματά του καταγράφει όλες τις στάσεις και τις αντιδράσεις που μπορεί να προκαλέσει η επιδημία: την αγωνία και τον τρόμο, τις προσπάθειες των επιτήδειων να αποκομίσουν κέρδη από την κατάσταση εκτάκτου ανάγκης αλλά και τη βαθιά επιθυμία για διασφάλιση της ατομικής και της συλλογικής ακεραιότητας ή το ακατάβλητο πάθος για ελευθερία. Μετά από κάποιο διάστημα και ύστερα από πολλές δοκιμασίες και πόνο, η αρρώστια αρχίζει να υποχωρεί. Όταν η επιδημία επιτέλους σταματήσει, ο Ριέ θα περπατήσει μαζί με το πλήθος ανθρώπων που γιορτάζουν στους δρόμους. Αλλά η πανούκλα είναι μια επιδημία που πάντα θα υπάρχει καλά κρυμμένη. Ο βάκιλος της πανούκλας μπορεί να είναι χρόνια κοιμισμένος και κάποια στιγμή μπορεί να ξυπνήσει και να ξαναφέρει τη δυστυχία.

Στην Πανούκλα, ο Καμύ, θέλει να μεταδώσει τη φιλοσοφική του σκέψη αφήνοντας στο τέλος ένα ηθικό δίδαγμα. Σε μια πόλη όπου είναι όλοι καταδικασμένοι, νιώθουν πια ίσοι, η πανούκλα είναι μια αναστολή της προηγούμενης ζωής, μια δεύτερη ευκαιρία. Μέσα από τον ανυποχώρητο αγώνα του Ριέ και των ανθρώπων που στέκονται δίπλα του απέναντι στην εξάπλωση της ασθένειας και στο θάνατο αναδεικνύεται ο αγώνας του ανθρώπου απέναντι στο παράλογο του κόσμου. Και είναι αυτός ο άνισος αγώνας του ανθρώπου απέναντι στον παραλογισμό του κόσμου και της ανθρώπινης ιστορίας που προσδίδει τελικά νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη φέρνοντας στο προσκήνιο τη βαθιά πίστη στη ζωή και στον άνθρωπο. Απέναντι στον παραλογισμό της ανθρώπινης δυστυχίας και της υπαρξιακής οδύνης ο άνθρωπος οφείλει να σταθεί προετοιμασμένος και έτοιμος για το ηθικό βάρος του αγώνα που καλείται να δώσει. Στην Πανούκλα, η ασθένεια είναι εκεί, σαφής και αμείλικτη. Σκοτώνει χωρίς εξαιρέσεις ηλικιωμένους και παιδιά, γυναίκες και άνδρες και δεν αφήνει κανένα περιθώριο ελπίδας, διεξόδου ή πιθανότητα νίκης. Απέναντι σ’ αυτήν ο άνθρωπος δεν έχει παρά να αντιτάξει τη θέληση για αντίσταση, τη θέληση για αλληλεγγύη ως ηθική στάση προς την κοινότητα.

Μετά την ανάγνωση αυτού του βιβλίου και βάζοντας όλα τα γεγονότα στη σειρά, μπορούμε να καταλάβουμε πως ο Καμύ χρησιμοποιεί σύμβολα, για να περιγράψει ειδικότερα τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και την κατάσταση της εποχής του που γνώρισε τον πόλεμο, τις επιπτώσεις του φασισμού, τα εκατομμύρια θανάτους, τους εκτοπισμούς και το ολοκαύτωμα. Ήταν μια δεκαετία που έθεσε επιτακτικά ερωτήματα για την ηθική στάση του ατόμου, για το παράλογο ή όχι της ζωής, την ανάγκη της στράτευσης προς μία ή άλλη κατεύθυνση.

Η πανούκλα, λοιπόν, μπορεί να ερμηνευτεί ως τα δεινά του πολέμου. Ο πόλεμος -αυτή η «μαύρη πανούκλα»- ξεσπά στην Ευρώπη. Τα θύματα της πανούκλας είναι τα θύματα του πολέμου και η Γαλλία σπαράζει στις όχθες του Σομ και του Λουάρ, εκατομμύρια οι αιχμάλωτοι στα κρεματόρια. Ο πόλεμος κάνει πιο έντονο τον χωρισμό, την απουσία, την αρρώστια, την ανασφάλεια. Η ίαση της αρρώστιας θα μπορούσε να είναι η αποχώρηση και η ήττα των Γερμανών και των συμμάχων τους. Από τότε δυστυχώς δεν έχουν σταματήσει οι πόλεμοι, πόλεμοι συμφερόντων, πόλεμοι οικονομικοί, πολιτικοί, ηθικοί. Μήπως τελικά τελούμε πάντα υπό το καθεστώς μιας απειλής; Οι άνθρωποι πρέπει πάντα να επαγρυπνούν για μια «πανούκλα» που μπορεί να εισέλθει τόσο ξαφνικά στη ζωή τους. Και φυσικά να είναι έτοιμοι να την «αναγνωρίσουν» και να την «αντιμετωπίσουν». Η συνεχής επαγρύπνηση είναι η μόνη προστασία που διαθέτουμε απέναντι σε κάθε είδους πανδημίες. Είτε αυτές αφορούν ολοκληρωτικά καθεστώτα είτε θανατηφόρους ιούς. Τι μαθαίνουμε από τους καιρούς της πανούκλας; Πως υπάρχουν περισσότερα να θαυμάσουμε από ό,τι να σιχαθούμε στους ανθρώπους… Η «Πανούκλα» του Καμύ θα είναι πάντα έργο διαχρονικό. ( βλ. Πηγές*)

*Πηγές που αξιοποιήθηκαν για το λογοτεχνικό κείμενο και τα σχόλια:

ebooks.edu.gr
Αλμπέρ Καμύ, «Η Πανούκλα», μτφ. Αγγελική Τατάνη, Γράμματα, Αθήνα 1990
Ολιβιέ Τοντ , (Olivier Todd) – Αλμπέρ Καμύ (Albert Camus) | Μια ζωή, μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, εκδ. 2009, Εκδόσεις Καστανιώτη
Αλμπέρ Καμύ, «Η Πανούκλα»: Μία σε βάθος ανάλυση του πιο εμβληματικού του έργου, Μπάμπης Χατζηδάκης,popaganda.gr, 07.11.2013
Η “Πανούκλα” του Καμύ, ένα διαχρονικό έργο, Άννα Καρτάλη, 30/12/2012, artic.gr
Η αλληγορική «Πανούκλα» του Αλμπέρ Καμύ, catisart.gr

Έρη Ναθαναήλ*
Φιλόλογος