Μπορούμε να σκεφτούμε, άραγε, πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς να μαθαίναμε κάτι καινούργιο, κάθε μέρα, κάθε ώρα που περνά; Κάτι το συναρπαστικό, ίσως και όχι, κάτι συνταρακτικό ή πιο ήπιο. Αλήθεια, ο βίος θα καταντούσε όλο και πιο βαρετός, μέσα στη σάπια ρουτίνα και άκαρπη επανάληψη όμοιων πραγμάτων, καταστάσεων. Για τους ανθρώπους που αγαπούν να διδάσκονται και να γνωρίζουν καινούργια πράγματα, η μάθηση αποτελεί το «οξυγόνο» που τους κρατά εν ζωή, μια ενεργοποιός διαδικασία που οδηγεί σε εσωτερική συντριβή με το συμβατικό – σαθρά στερεωμένο, αλλά και σε λαμπαδηφόρο δημιουργία που φωτίζει και καθοδηγεί. Αντίθετα, η περιστολή της περιέργειας και της επιθυμίας για ανακάλυψη με κάθε τρόπο, οδηγεί σε θλιβερά.
Τα πρώτα χρόνια
Η επιθυμία για μάθηση και ανακάλυψη καινούργιων πραγμάτων υπάρχει εκ γενετής στον άνθρωπο και ενεργοποιείται με την παρουσία αντιληπτικών αισθημάτων στο περιβάλλον, κοινώς ερεθίσματα. Έχει παρατηρηθεί πως, όταν ο άνθρωπος εκτίθεται σε αυτά με τρόπο ελεύθερο και χωρίς προσκόμματα, αναπτύσσει την αντίληψή του για την πραγματικότητα ολοένα και περισσότερο, έως ότου συστήσει το δικό του κοσμοείδωλο και θεωρία για τη Δημιουργία. Η θέληση για εξερεύνηση είναι στην ακμή της κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ύπαρξής μας, όταν και δρούμε σαν «σπόγγοι σε ωκεανό» λαμβάνοντας υπ’ όψιν και εξέταση καθετί που εμφανίζεται εμπρός μας, εφαρμόζοντας βαθμιαία την κρίση μας που συντίθεται από την ποιότητα των ληφθέντων ερεθισμάτων στα πράγματα. Είναι το χρονικό σημείο κατά το οποίο η ανθρώπινη ευφυία δοκιμάζεται μαζί με την επιδεξιότητα που δείχνουμε απέναντι στον χειρισμό των καταστάσεων. Είμαι σίγουρος δε, πως αυτό θα σας φανεί αξιοπερίεργο καθότι πολλοί, αγαπητοί αναγνώστες, πιστεύουν ότι η δύναμη των αρκετά νεαρών παιδιών είναι ισχνή και, ως φυσικό εστί, η εγκεφαλική τους διαμόρφωση δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη. Αλλά, πιστεύω ακράδαντα ότι, εάν τους παρασχεθεί μία μερικώς ελεγχόμενη ελευθερία, θα δείτε πώς πράγματι είναι η αλήθεια. Οι παραπάνω σκέψεις συναγάγονται από το γεγονός ότι αντικρίζω γονείς να έχουν περιστείλει το αγαθό της ελευθερίας στα μικρά παιδιά τους, έχοντας πάντα στο μυαλό τους το φόβο – θαρρώ, μεγάλη λέξη – μήπως διαπράξουν κάτι κακό για την ακεραιότητά τους, κάτι το οποίο θα τα θέσει σε κίνδυνο τρισμέγιστο και επιβλαβή. Όμως, ο φόβος είναι μεταδοτικός και ο τρόπος βάσει του οποίου θα αντιμετωπισθεί μία κατάσταση το χρονικό διάστημα των τεσσάρων – πέντε πρώτων χρόνων είναι καθοριστικός για την μετέπειτα πορεία όλων μας. Οι γονείς μεταγγίζουν με τρόπο πρωτόγνωρο για τους δέκτες τον φόβο που υπάρχει στις δικές τους ψυχές. Οφείλουμε όλοι μας να κατανοήσουμε το γεγονός πως, εάν το παιδί δεν εκτεθεί στον κίνδυνο και στις δύσκολες καταστάσεις με ελεγχόμενο, τονίζω, τρόπο, θα είναι καταδικασμένο να νιώθει επανειλημμένως φόβο και τρόμο κάθε φορά που εκτίθεται σε κάτι παρόμοιο. Διότι, εάν δεν πέσεις και δε σηκωθείς, δε θα μάθεις πως το να πέφτεις είναι κάτι που πράγματι μπορεί να σου προκαλέσει τραύματα αλλά ούτε και θα γίνεις προσεκτικότερος την κάθε επόμενη φορά.
Ό,τι ανέφερα μπορεί να συνοψιστεί στην ακόλουθη φράση: περιορισμός της δυναμικής της ανθρώπινης ευφυίας. Παραθέτω τον ορισμό του αξιότιμου στοχαστή της κριτικής παιδαγωγικής, John Holt:
«Με τον όρο ευφυΐα εννοούμε τρόπο ζωής και συμπεριφοράς σε μια ποικιλία καταστάσεων και ιδιαίτερα σε νέες, ασυνήθιστες και περίπλοκες καταστάσεις. Το άτομο που χαρακτηρίζεται ευφυές σκέφτεται το πρόβλημα το ίδιο, αντί να σκέφτεται τον εαυτό του. Επιλαμβάνεται της κατάστασης με γενναιότητα, φαντασία κι επινοητικότητα και, έστω κι αν δεν διαθέτει αυτοπεποίθηση, τουλάχιστον ελπίζει. Αν αποτύχει, αντιμετωπίζει τα λάθη του χωρίς ντροπή και φόβο και διδάσκεται από αυτά. Αυτό είναι ευφυία.»
Σχολείο και ανάπτυξη της ευφυίας
Υποστηρίζεται ότι στο σχολείο προσφέρεται η δυνατότητα περαιτέρω εξέλιξης της ευφυίας, απόκτησης συγκρότησης και διάνοιξη δρόμων προς την προσωπική επιτυχία και ολοκλήρωση. Από εδώ σου παρέχεται, επίσης, το εισιτήριο με το οποίο θα εισαχθείς σε ανώτερα ιδρύματα στα οποία θα αποκτήσεις την επιστημονική σου συγκρότηση ως μέλος της φοιτητικής κοινότητας στην οποία μέλλει να ανήκεις. Η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική από τις προσδοκίες. Εκτίθεσαι σε καταστάσεις και εμπειρίες που μοιάζουν αντιφατικές, συγχύζουν τον ανθρώπινο νου και καταστέλλουν την φυσική του ροπή προς την αναζήτηση του καθ’ έκαστον προσωπικού ενδιαφέροντος. Αναγκάζεσαι να κάνεις πράγματα που δε θες, για λόγο που δεν σου εξηγούν, με σκοπό δυσδιάκριτο. Αντιλαμβάνεσαι σιγά σιγά ότι η ικανοποίηση των απαιτήσεων που σου θέτουν βιαίως ως εκπληρωτέες, είναι αυτοσκοπός, με αποτέλεσμα να συνθλίβεις την αγνή σου επιθυμία και πάθος για δραστηριότητες/εμπειρίες/καταστάσεις που σε ελκύουν. Ο ρυθμός της αποκτώμενης γνώσης σου είναι διαρκώς υπό εξέτασιν, πράγμα που σου προκαλεί άγχος και δυσφορία μαζί με τη σκέψη ότι πρόκειται να ακούσεις λόγο άσχημο και λυπηρό. Οι βαθμοί είναι εκεί στο τέλος της κάθε σου προσπάθειας για να σε ανταμείψουν στα μάτια των περιβάλλοντων ενηλίκων σου ή να σε ισοπεδώσουν, σε περίπτωση που δεν αποδώσεις ως δεί. Όσο μεγαλώνεις, σου δίνεται η ευκαιρία να κατανοήσεις ότι πρόκειται για μια πλεκτάνη και ένα θέατρο, μαθαίνοντας να χαίρεσαι με τον τρόπο που πρέπει και να στενοχωριέσαι για αυτά που πρέπει. Ίσως, σκέφτομαι, το σχολείο θα έπρεπε να είναι ένα μέρος που θα εξερευνάς τον εαυτό σου και τους γύρω σου, ειδικότερα δε τη θέση σου στον κόσμο. Μια τοποθεσία που θα εξασκείσαι σε αυτό προς το οποίο κλίνεις και ρέπεις, χωρίς απαραίτητα να είναι σταθερό και σίγουρο αυτό που κάνεις. Η προσπάθεια, όμως, να το βρεις είναι το πιο σημαντικό, πράγμα που είναι καλό να αποστάξουμε. Η αλήθεια είναι πως το σχολείο μπορεί να σου μεταδώσει γνώσεις, αλλά σίγουρα, όπως κρίνω, με τρόπο λανθασμένο και επιζήμιο. Και όταν είσαι αναγκασμένος να συνηθίσεις σε έναν συγκεκριμένο τρόπο διδασκαλίας, ο οργανισμός σου, ως το πιο προσαρμοστικό ον του πλανήτη, θα συνηθίσει και θα συμβιβαστεί.
Μετ’ έπειτα πορεία
Δε λείπουν τα παραδείγματα ανθρώπων στη συμπεριφορά των οποίων διαφαίνονται τα αποτελέσματα μιας κακής συμπεριφοράς απέναντι στην ευφυία του. Πολλές φορές ενήλικοι άνθρωποι βρίσκονται αντιμέτωποι με καταστάσεις δύσκολες που απαιτούν από αυτούς επίλυση και μάλιστα άμεση. Αδυνατούν, όμως, να τις λύσουν διότι φοβούνται ή δε νιώθουν σίγουροι για τους εαυτούς τους, η αυτοπεποίθησή τους βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα και η ευφυία μη ανεπτυγμένη επαρκώς, σύμφωνα με τον ορισμό που παρέθεσα. Ορρωδούν και λιποψυχούν μπροστά στις δυσκολίες. Θα ήταν πολύ καλύτερο για αυτούς να τους προσφέρει κάποιος ευθύς αμέσως τη λύση ώστε να μην μπουν στη διαδικασία να λάβουν υπόψιν όλες τις παραμέτρους και να εξαγάγουν έναν συλλογισμό που θα τους βοηθήσει. Παρατηρείται ότι φοβούνται να ταξιδέψουν στο άγνωστο, χωρίς πληροφορίες που θα καταστήσουν επισφαλή τη διαδρομή τους. Δε θα δράσουν σε περίπτωση που δε γνωρίζουν τα πάντα πριν κάνουν κάτι γιατί δε θέλουν να αποπειραθούν να δοκιμαστούν σε κάτι μη οικείο, να εξετάσουν τον τρόπο που κινούνται να και να προβούν σε διορθώσεις, εάν χρειάζονται. Τέτοιες περιπτώσεις αφορούν ανθρώπους μη ευφυείς και καταδεικνύουν το γεγονός ότι δεν εκτέθηκαν ελεύθερα σε εμπειρίες που θα τους μάθαιναν να αντιμετωπίζουν οποιαδήποτε κατάσταση που θα τους εμφανιστεί.
Είναι δύσκολο να το πιστέψουμε, αλλά συμβαίνει και δε γνωρίζουμε την αιτία, έστω την πρωταρχική. Ακόμη δυσκολότερο είναι το να ανακάμψουν και να αλλάξουν πορεία, αφού η στάση τους έχει καθορισθεί, τουλάχιστον στο μεγαλύτερο βαθμό. Κύριο μέλημά μας είναι ο προβληματισμός, τον οποίο και επιδιώκω να θίξω και να προκαλέσω, όσον επ’ εμοί. Δεν αρκεί, όμως, μόνο αυτό. Οι ριζικές αλλαγές έρχονται με επίπονη προσπάθεια, αλλά μόνο όταν συνιστούν αντικείμενα πραγματικής, έντονης επιθυμίας.
Αντώνης Δάγγας*
Προπτυχιακός φοιτητής τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών
e-mail: [email protected]
