Νέα Ελληνικά  Λυκείου / Νεοελληνική γλώσσα & Λογοτεχνία: Το δοκίμιο (το επικοινωνιακό πλαίσιο στην παραγωγή λόγου)

Του Άρη Ιωαννίδη

Το δοκίμιο είναι ένα ιδιαίτερο γραμματειακό είδος που σχετίζεται άμεσα με την πειθώ. Συνδέεται από τη μια με τον επιστημονικό λόγο και από την άλλη με το ρητορικό λόγο, χωρίς να έχει όμως τον επικαιρικό χαρακτήρα του. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα νόθο είδος, ένα υβρίδιο, κάτι ανάμεσα στην επιστήμη και τη λογοτεχνία.

Το δοκίμιο, όπως άλλωστε το δηλώνει και η ίδια η λέξη, δεν είναι παρά μια δοκιμή, μια απόπειρα για προβληματισμό πάνω σε ποικίλα θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο. Είναι θα λέγαμε μια σύντομη μελέτη που πραγματεύεται προβλήματα φιλολογικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά, κοινωνικά καθώς και θέματα λογοτεχνίας.

Στόχος του δοκιμίου είναι: να προβληματίσει, να θέσει ερωτήματα, να διδάξει, να συγκινήσει, να τέρψει, να καλλιεργήσει.

Τα χαρακτηριστικά του είναι: η συντομία, η σαφήνεια, η καλλιέπεια (πλούσια και προσεγμένη έκφραση), η διαλεκτική προσέγγιση (αντιπαραβολή θέσεων).

Το δοκίμιο μπορεί να είναι είτε αποδεικτικό είτε στοχαστικό. Στο πρώτο είδος ζητούμενο είναι περισσότερο η πρόθεση του γράφοντος να πείσει τον αναγνώστη, ενώ στο δεύτερο έχουμε μια πιο ελεύθερη περιδιάβαση στο χώρο των ιδεών. Σε κάθε δοκίμιο, όμως, ακόμη και σε αυτά που δεν έχουν αποδεικτικό χαρακτήρα, μπορούμε να διακρίνουμε μια απόπειρα πειθούς, αφού το δοκίμιο αποτελεί ένα είδος ιδεολογικής κατάθεσης του συγγραφέα για ένα επίμαχο θέμα. Δεν είναι δυνατό να διαγραφούν σαφή όρια ανάμεσα στα δύο είδη.

Στο αποδεικτικό δοκίμιο (δοκίμιο πειθούς) – που είναι και πιθανότερο να ζητηθεί στις εξετάσεις – έχουμε συνήθως σοβαρό, επιμελημένο και επίσημο ύφος. Όμως δεν είναι απόλυτα αυστηρό, απρόσωπο και ουδέτερο, καθώς διατηρεί αρκετά στοιχεία προσωπικού λόγου. Βασική επιδίωξη του συγγραφέα είναι η πειθώ, με τη χρήση λογικών κυρίως μέσων πειθούς. Αντικειμενική σκοπιά, ανάπτυξη κυρίως σε γ’ ενικό πρόσωπο.

Κυριαρχεί η κυριολεκτική λειτουργία της γλώσσας, καθώς οι λέξεις χρησιμοποιούνται κατά βάση με τη δηλωτική σημασία τους, χωρίς να αποκλείεται όμως και η μεταφορική σε κάποια σημεία.

Το δοκίμιο, σε αντίθεση με τα προηγούμενα επικοινωνιακά πλαίσια, δεν απαιτεί κάποια επιπλέον στοιχεία (όπως τίτλο – αν και δεν είναι απαγορευτικός – προσφώνηση, αποφώνηση .

Οι ιδέες διαρθρώνονται με λογική σειρά με βάση την κλασική τριμερή δομή: στην αρχή (πρόλογος) δηλώνεται το θέμα και η θέση του συγγραφέα. Στο κύριο μέρος προσκομίζονται τα απαραίτητα αποδεικτικά στοιχεία (επιχειρήματα και τεκμήρια), που επιβεβαιώνουν την ορθότητα της κύριας θέσης. Στον επίλογο εξάγονται τα συμπεράσματα.

Βασικές αρετές του δοκιμίου είναι: η πληρότητα (επαρκής ανάπτυξη επιχειρημάτων – ιδεών), η ενότητα (άμεση σχέση δευτερευουσών ιδεών με την κύρια), η αλληλουχία (στενή σύνδεση των μερών μεταξύ τους και με την κύρια ιδέα), η συνοχή (ομαλή σύνδεση των περιόδων και των παραγράφων) και η έμφαση.

Στο δοκίμιο στοχασμού βασική πρόθεση του συγγραφέα είναι η ελεύθερη έκφραση των απόψεων του γύρω από το θέμα που τον απασχολεί και η ελεύθερη περιδιάβασή του στο χώρο των ιδεών. Ακολουθεί η πειθώ. Η ανάπτυξη του στοχαστικού δοκιμίου γίνεται από υποκειμενική κυρίως σκοπιά. Κυριαρχεί η επίκληση στο συναίσθημα. Έχουμε ελεύθερη και χαλαρή οργάνωση ιδεών, χωρίς όμως να λείπει ο λογικός ειρμός και η εσωτερική σύνδεση των νοημάτων. Το ύφος είναι κατά κύριο λόγο προσωπικό και σε πολλά σημεία έχουμε μεταφορική λειτουργία της γλώσσας με συνυποδηλωτική χρήση των λέξεων. Στην περίπτωση του στοχαστικού δοκιμίου κυρίως μέσω του έντονου υποκειμενισμού, παρουσιάζεται μια πλασματική απεικόνιση της πραγματικότητας, καθώς μάλιστα οι συγγραφείς του αναπτύσσουν τη σκέψη τους συνειρμικά, χρησιμοποιούν τα πράγματα ως σύμβολα, και συνεπώς παρεκκλίνουν αισθητά από τη γλωσσική νόρμα.

«Το δοκίμιο δε μας κεντρίζει και δε μας παρακινεί απλώς σε κάποια πράξη της στιγμής. Κάνει τη στιγμή να έχει διάρκεια» (Scholes and Klaus, 1985).

Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος

Διαβάστε επίσης:

Πώς εξετάζονται τα Αρχαία Ελληνικά και η Νεοελληνική Γλώσσα-Λογοτεχνία στις Πανελλαδικές Εξετάσεις

Φιλολογικά μαθήματα Γ’ ΓΕΛ: Οι τελευταίες οδηγίες του ΥΠΑΙΘ για τη διδασκαλία και αξιολόγηση

Πανελλαδικές ΓΕΛ: Αναλυτικά το ΦΕΚ για τον τρόπο εξέτασης όλων των μαθημάτων

Το Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας Γ΄ ΓΕΛ

Πλήρες εκπαιδευτικό υλικό για τα Νέα Ελληνικά/Νεοελληνική Γλώσσα – Έκθεση, Λογοτεχνία Λυκείου

1. Έκφραση-Έκθεση Α’ Λυκείου, 2. Έκφραση-Έκθεση Β’ Λυκείου, 3. Έκφραση-Έκθεση Γ’ Λυκείου, 4. Υποστηρικτικό υλικό, 5. Σχεδιαγράμματα, 6. Γραμματική-Συντακτικό 7. Λογοτεχνία

Ακολουθήστε την επίσημη σελίδα μας στο facebook schooltime για να βλέπετε τις σημαντικότερες ειδήσεις στη ροή του schooltime.gr

Ακολουθήστε μας στο facebook