Σε όλες τις κοινωνίες, εγγράμματες ή μη, ανταλλάσσονταν αγαθά μέσα στα πλαίσια σχέσεων αλληλεπίδρασης. Ο ανθρωπολόγος Mauss αναφέρει ότι σε μη νομισματικές κοινωνίες οι κοινωνικές σχέσεις ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την ανταλλαγή δώρων. To δώρο αντιμετωπιζόταν ως ένδειξη ευγνωμοσύνης, εκδήλωση εγγυήσεων φιλίας ανάμεσα σε δυο ανθρώπους αλλά και τις οικογένειές τους στα πλαίσια μιας φιλοξενίας με εθιμοτυπική διαδικασία. Απαγκιστρωμένο από τις νομισματικές σχέσεις το δώρο ως χειρονομία δημιουργούσε υποχρεώσεις και στα δυο μέρη, καθώς η αποδοχή του υποδήλωνε την υποχρέωση ανταπόδοσης με μια άλλη χειρονομία εξίσου γενναιόδωρη.
Καθώς η παγκόσμια κοινωνία γίνεται όλο και πιο σύνθετη και πολύπλοκη, αλλάζει και ο συμβολισμός των ανταλλασσόμενων αντικειμένων ως δώρων, φανερώνοντας ότι και οι κοινωνικές σχέσεις έχουν μεταβληθεί επηρεασμένες από πολλές παραμέτρους όπως είναι η κατοχή (ή και επίδειξη πλούτου), η διάθεση του ελεύθερου χρόνου και εν τέλει ο καταναλωτισμός. Το δώρο και η ανταλλαγή του υπόκεινται πλέον σε ένα νέο σύστημα ανταλλαγών, αυτό της καπιταλιστικής κοινωνίας· γίνεται εκφραστής του καπιταλιστικού μοντέλου οργάνωσης, όπου τα δώρα ενισχύουν τη δυναμική της κατανάλωσης και την εμπορική κίνηση ως αναγκαιότητα.
Στην παγκόσμια κοινωνία, μια κοινωνία υλιστική αλλά ταυτόχρονα και μια κοινωνία κρίσης, η ανταλλαγή δώρων την περίοδο των γιορτών αποκτά νέο νόημα. Η σύγχρονη εποχή, εμποτισμένη στο σύστημα ‘’ανταλλαγής”, σε μια αδιάκοπη «δοσοληψία», κινείται στο τρίπτυχο “προσφορά, αποδοχή και ανταπόδοση’’. Το δώρο γίνεται πλέον κίνηση όχι μόνο αυθόρμητη και καλοπροαίρετη αλλά και κατά κάποιο τρόπο υποχρεωτική, υποκινούμενη και υπαγορευμένη από μια γενικότερη κοινωνική λογική ανταλλαγής. Φανερώνει επίσης την ανάγκη για τον κοινωνικό δεσμό που συνάπτεται ανάμεσα σε όσους συμμετέχουν στις ανταλλαγές δώρων μετατρέποντας την προσφορά δώρων σε μια κοινωνική επιταγή, μια υποχρεωτική και αμοιβαία διαδικασία. Άλλες φορές στοχεύει στο να δημιουργήσει μια σφαίρα αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε αυτούς που ανταλλάσσουν δώρα. Για άλλους η ανταλλαγή δώρου είναι φανέρωση και άσκηση ανθρωπιάς, για άλλους έκφραση συναισθημάτων, για άλλους υποχρέωση και για κάποιους έγινε και τρόπος αυτοπροβολής και ενίοτε επιβολής, ένα δηλαδή μέσο κυριαρχίας απέναντι στον δέκτη του δώρου με σκοπό να τον καταστήσει υπόχρεο.
Περαιτέρω θα λέγαμε ότι σε μια εποχή βαθιάς ηθικής κρίσης και έκλυσης των ηθών καθιερώνεται μια νέου είδους ‘’ζυγαριά’’, μια νέα μονάδα μέτρησης, όπου η φιλία, η αγάπη και η ανθρώπινη σχέση αξιολογούνται με βάση την νομισματική αξία του δώρου· το άυλο, τα αισθήματα, το μη εξαγοράσιμο, υπολογίζονται και αξιολογούνται με βάση το υλικό, την υλική αξία και το εξαγοράσιμο, στρεβλώνοντας μάλιστα την αξία του συμβόλου, ανάγοντάς το σε προτεραιότητα σε σχέση με το συμβολιζόμενο (τη φιλία, την αγάπη). Η ανθρώπινη σχέση αξιολογείται με βάση την υλική αξία του δώρου με την υπολογιστική λογική ότι «ακριβά δώρα ίσον σημαντική(;) σχέση»…
Στη σύγχρονη εποχή της εμπορευματοποίησης των αγαθών αλλά και των προσωπικών σχέσεων, ξεχάσαμε ίσως να υπολογίζουμε το κίνητρο: το συναίσθημα που βρίσκεται πίσω από την κίνηση της προσφοράς και ανταλλαγής δώρων. Αυτό είναι που έχει τη μεγαλύτερη σημασία. Ένα μικρής υλικής αξίας δώρο μπορεί ως πράξη προσφοράς να εκφράζει τα ευγενέστερα συναισθήματα ανθρώπων με μεγάλη αξία…
Μέρες γιορτών και δώρων... Και η μεγάλη αλήθεια και σοφία βρίσκεται στα παιδικά βλέμματα υπαγορεύοντάς μας να μιμηθούμε τα παιδιά: να προσφέρουμε αφειδώς από καρδιάς, να ευτυχούμε δίνοντας αγάπη με κάθε τρόπο και να ευγνωμονούμε όσους μας προσφέρουν αγάπη. Και αυτοί που είμαστε στις γιορτές, να προσπαθήσουμε να είμαστε κάθε μέρα του χρόνου…
(Πρώτη δημοσίευση στο schooltime.gr: Δεκέμβριος 2016)
Έρη Ναθαναήλ*
Φιλόλογος
