Στις μέρες μας, ιδιαίτερα, ενδιαφέρον Πεδίο Έρευνας για τους Ιστορικούς, τους Φιλόλογους και γενικά, για όσους ασχολούνται με τον Τομέα των Παιδαγωγικών, αποτελεί η Ιστορία της Ελληνικής Παιδείας. Από την Αρχαιότητα, έως σήμερα, η Ελληνική Παιδεία παρουσιάζει πλούσιο (Ιστορικό και Εκπαιδευτικό) υλικό για τους ερευνητές. Ιδιαίτερα, ενδιαφέρουσα περίοδος μελέτης της Ελληνικής Παιδείας είναι η περίοδος 1600 – 1821.
Καταρχάς, κατά τους Νεότερους Χρόνους (από το 1453 και μετά), η εμφάνιση των Οθωμανών Τούρκων στα Βυζαντινά εδάφη και οι αλλαγές που προκαλούνται από το καθεστώς της κυριαρχίας τους, ανακόπτουν την ανάπτυξη της Βυζαντινής Παιδείας. Η Παράδοσή της, όμως, δεν εξαφανίζεται. Το 1454, ιδρύεται η Πατριαρχική Σχολή στην Κωνσταντινούπολη, η οποία παραμένει σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας πνευματική εστία, όπου φοιτούν πολλοί νέοι.
Στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο, όμως, τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα. Πιο συγκεκριμένα, κατά τον 15ο και τον 16ο αιώνα (δηλαδή, κατά την περίοδο 1453 – 1600), δεν υπάρχει πνευματική ανάπτυξη (σε εκπαιδευτικό επίπεδο), εξαιτίας του καθεστώτος των Οθωμανών Τούρκων.
Αφού περνούν οι δύο πρώτοι αιώνες της Τουρκοκρατίας, διάφοροι επιφανείς και πλούσιοι Έλληνες κατορθώνουν να πείσουν, με υποσχέσεις και χρήματα, τον Σουλτάνο να επιτρέψει την ίδρυση μερικών σχολείων. Τότε, μερικές ελληνικές κοινότητες ιδρύουν, με κοινοτικά χρήματα, σχολεία. Πολλά από αυτά, με τον καιρό, προοδεύουν πολύ και γίνονται περίφημες Σχολές Ελληνοχριστιανικής Παιδείας.
Έτσι, λοιπόν, από τον 17ο αιώνα και μετά (δηλαδή, κατά την περίοδο 1600 – 1821), πληθαίνουν τα σχολεία κυρίως στα αστικά κέντρα των ελληνικών περιοχών. Σημαντικά εκπαιδευτικά κέντρα είναι η Κωνσταντινούπολη, η Θεσσαλονίκη, η Αθήνα, η Χίος, η Πάτμος, τα Ιωάννινα, οι Κυδωνίες και η Σμύρνη.
Αξίζει να σημειωθεί, τώρα, ότι το 1948, ο Κωνσταντίνος Δημαράς (1904 – 1992), Φιλόλογος και Κριτικός – Ιστορικός της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, δημοσιεύει την «Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας». Στο έργο αυτό, προτείνει μία περιοδολόγηση της Ιστορίας της Ελληνικής Παιδείας από το 1600, μέχρι την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, το 1821, που οδήγησε στη δημιουργία του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους, το 1830. Χωρίζει το διάστημα αυτό (δηλαδή, το διάστημα 1600 – 1821) σε τρεις μεγάλες περιόδους.
Η πρώτη περίοδος αρχίζει, το 1600, με την Εθνική και την Εκπαιδευτική Πολιτική του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλου Λούκαρη και τελειώνει, το 1669, έτος που θεωρείται ότι ολοκληρώνεται και παγιώνεται η Οθωμανική κυριαρχία στις ελληνικές χώρες. Στον Τομέα της Ελληνικής Παιδείας, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την αναγέννηση του φιλοσοφικού ενδιαφέροντος για τη ζωή και για τη φύση και από τη σύνθεση του Νεοαριστοτελισμού με την Πατερική Εκκλησιαστική Διδασκαλία. Ο όρος που χρησιμοποιείται από τον Δημαρά, για να περιγράψει την περίοδο, είναι «Θρησκευτικός Ουμανισμός» και δηλώνει, ακριβώς, την πρόθεση του Κύριλλου Λούκαρη να προωθήσει την Παιδεία και τον Ανθρωπισμό, αλλά και έναν φιλοσοφικό λόγο ικανό να συμβιβάσει τη Θεολογική Ορθοδοξία ή Ορθόδοξη Θεολογία με τη μελέτη των κοσμικών ζητημάτων.
Η δεύτερη περίοδος αρχίζει, το 1670 και τελειώνει, το 1774, με την υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή, μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία διευρύνει τις εμπορικές και οικονομικές ελευθερίες των υπόδουλων ελληνικών πληθυσμών. Η περίοδος αυτή αποκαλείται από τον Δημαρά «Αιώνας των Φαναριωτών» και χαρακτηρίζεται από την ανάδειξη μίας νέας τάξης Ελλήνων ευγενών στην κοινωνία της Κωνσταντινούπολης (στο Φανάρι), οι οποίοι αποκτούν κάποιου είδους πολιτικά προνόμια, τόσο στην Πατριαρχική αυλή της Κωνσταντινούπολης, όσο και στην ίδια την Οθωμανική Διοίκηση. Οι Φαναριώτες (δηλαδή, Έλληνες από παλιές αρχοντικές οικογένειες που κατοικούσαν στο Φανάρι) δημιουργούν ένα πνευματικό περιβάλλον ανοιχτό στις δυτικές επιδράσεις – κυρίως, τις γαλλικές – και επιχειρούν, μέσω της Παιδείας, να αναμορφώσουν τα πρότυπα πολιτικής διοίκησης και κοινωνικής συμπεριφοράς.
Η τρίτη περίοδος από το 1775, μέχρι το 1821, είναι η περίοδος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και χαρακτηρίζεται από την εθνική αφύπνιση των Ελλήνων, από την υιοθέτηση του ορθού λόγου στα ζητήματα της (ελληνικής) κοινωνικής ζωής και από την αφομοίωση των νεότερων Επιστημονικών ιδεών. Πρωταγωνιστές αυτής της περιόδου είναι οι φωτισμένοι Έλληνες λόγιοι του τέλους του 18ου αιώνα, οι οποίοι ταξιδεύουν στη Δύση και γίνονται φορείς του νέου ευρωπαϊκού πνεύματος.
Επομένως, περιληπτικά, μπορούμε να πούμε ότι η περιοδολόγηση της Ιστορίας της Ελληνικής Παιδείας από το 1600, έως το 1821, σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Δημαρά, είναι η εξής, (α) 1η περίοδος (1600 – 1669): Θρησκευτικός Ουμανισμός, (β) 2η περίοδος (1670 – 1774): «Αιώνας των Φαναριωτών» και (γ) 3η περίοδος (1775 – 1821): Νεοελληνικός Διαφωτισμός.
Καταληκτικά, γίνεται κατανοητό το γεγονός, ότι η περίοδος 1600 – 1821 μελέτης της Ελληνικής Παιδείας παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Η αναφορά, μάλιστα, στον Κωνσταντίνο Δημαρά είναι σημαντική, διότι η περιοδολόγηση, η ορολογία αλλά και οι ειδικές μελέτες που εκπόνησε, καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό το ευρύτερο πλαίσιο εντός του οποίου κινήθηκε το σύνολο, σχεδόν, της παραγωγής που αφορά στην Ιστορία των Ιδεών και της Παιδείας του ελληνικού 17ου και 18ου αιώνα.
Δημήτρης Πάνος*
Καθηγητής Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης (Κλάδου ΠΕ33)
email: [email protected]
