Νέα Ελληνικά Λυκείου (Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία): Γλωσσικές επιλογές/ Εκφραστικά μέσα
Οι γλωσσικές επιλογές του/της συγγραφέα αφορούν:
α) στις γλωσσικές ποικιλίες (ως γλωσσική ιδιοτυπία, ιδίωμα[1] ή διάλεκτο[2] του ομιλητή ή συγγραφέα ή αφηγητή, ως ιδιόλεκτο[3] των ηρώων, γεωγραφικές, κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες, οπτικές της γλώσσας[4]),
β) στο λεξιλόγιο (κοινό –καθημερινό, εξειδικευμένο –τεχνικό),
γ) στους γραμματικούς χρόνους, τις εγκλίσεις και τα ρηματικά πρόσωπα, τα οποία δηλώνουν διαφορετικά χρονικά επίπεδα, διαφορετικούς βαθμούς βεβαιότητας ή επιθυμίας, τρόπους απεύθυνσης,
δ) στη στίξη που υιοθετεί σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου,
ε) στα σχήματα λόγου, στη σύνδεση των προτάσεων (παρατακτική, υποτακτική) και τη σημασία των λέξεων με την οποία χρησιμοποιείται μια λέξη ή φράση σε μια συγκεκριμένη περίπτωση (κυριολεξία, μεταφορά, παρομοίωση, αντίθεση κ.ά.),
στ) στην ονοματοποίηση: Η διαδικασία μετατροπής ενός ρήματος ή ενός επιθετικού προσδιορισμού σε ουσιαστικό (π.χ. υπολογίζω > υπολογισμός, αλλάζω > αλλαγή, ικανός > ικανότητα, φτωχός >φτωχοποίηση). Η γραμματική αυτή μετατόπιση δεν αφορά μόνο την παραγωγή, αλλά έχει συνέπειες και στο νόημα, εφόσον οι ονοματοποιημένοι τύποι φέρουν τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά τόσο των ρηματικών διαδικασιών ή των ιδιοτήτων από όπου προέρχονται όσο και το αποτέλεσμα αυτών των διαδικασιών ή των ιδιοτήτων. Η ονοματοποίηση χαρακτηρίζει τα επιστημονικά κείμενα και τα «ακαδημαϊκά» είδη λόγου, όπως το δοκίμιο ή οι τεχνικές αναφορές, που επεξεργάζονται αφηρημένες και τεχνικές έννοιες,
ζ) στη χρήση προσωπικής και απρόσωπης σύνταξης,
η) στη χρήση ευθέος και πλαγίου λόγου.
Όλες οι γλωσσικές επιλογές συνδέονται λειτουργικά με το νόημα και το ύφος του κειμένου.
Βιβλιογραφία:
- Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Γενικού Λυκείου, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Διδακτικές Προτάσεις, 2019.
- Η Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, www.greek-language.gr
- Κόμβος, www.komvos.edu.gr
[1] Ιδίωμα: τοπική παραλλαγή μιας γλώσσας, με μικρές αποκλίσεις από την κοινή γλώσσα στο χώρο της φωνολογίας, της μορφολογίας ή του λεξιλογίου· (πρβ. διάλεκτος): Tο γλωσσικό ~ της Kύμης. Tα βόρεια ιδιώματα. Mε την επικράτηση της κοινής νεοελληνικής γλώσσας, τα ιδιώματα παραμερίζονται. Παρόλο που έζησε πολλά χρόνια στην Aθήνα, μιλάει ακόμα το ~ της πατρίδας του. β. (σπάν.) ιδιαίτεροι φραστικοί και λεκτικοί τρόποι συγγραφέα. 2. (προφ.) ιδιαίτερη συνήθεια, λίγο ή πολύ παράδοξη και συνήθ. ενοχλητική· ιδιοτροπία: Έχει το ~ να διακόπτει τους συνομιλητές του.
Ιδιώματα της ελληνικής μπορούν να θεωρηθούν τοπικές παραλλαγές, όπως της Σύμης, της Χίου, των Δωδεκανήσων, του βορειοελλαδικού χώρου, των Κυκλάδων, της Σαμοθράκης κλπ.
[2] Γεωγραφική ποικιλία/διάλεκτος: η γλωσσική ποικιλία που συνδέεται με συγκεκριμένο τόπο και διακρίνεται από την κοινή βάσει γεωγραφικών παραλλαγών που αφορούν όλα τα γλωσσικά επίπεδα. Οι ζώνες των τοπικών διαλέκτων προσδιορίζονται με κριτήρια φωνητικά, μορφολογικά, λεξιλογικά και συντακτικά, και με τη βοήθεια των ισογλώσσων (τα γεωγραφικά όρια μέσα στα οποία εμφανίζεται ένα γλωσσικό φαινόμενο), τα οποία καταγράφουν χαρακτηριστικά που οριοθετούν γεωγραφικά τις διαλέκτους ή διαλεκτικές ενότητες και χαρτογραφούνται σε γλωσσικούς άτλαντες.
[3] Ιδιόλεκτος (λόγος): είναι η γενική, υπερατομική γλώσσα των μελών μιας γλωσσικής κοινότητας και έχει κοινωνικό χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν κατασκευάζει τη γλώσσα του κάθε φορά από την αρχή, αλλά παραλαμβάνει και μαθαίνει έναν “έτοιμο” κώδικα, που τον εφαρμόζει στην επικοινωνία του με τα άλλα μέλη της γλωσσικής κοινότητας. Αντίθετα, η ομιλία είναι η ατομική πλευρά της γλώσσας. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η επιλογή: κάθε άτομο επιλέγει τα μέσα (π.χ. σύνταξη, λεξιλόγιο κτλ.) με τα οποία θα εκφραστεί. Κάνει, όπως λέει ο Saussure, ατομικούς συνδυασμούς που εξαρτώνται από τη θέλησή του. Η ομιλία υφίσταται με τη μορφή της ιδιολέκτου.
Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ονομάσουμε την ιδιόλεκτο ατομικό ύφος. Εκτός από το ατομικό αυτό ύφος του κάθε ανθρώπου, υπάρχει και το λογοτεχνικό ύφος με τις ιδιαιτερότητες και τις αποκλίσεις του κάθε λογοτέχνη.
[4] Οι λέξεις, ο λόγος αποκτούν διαφορετική σημασία ανάλογα με την οπτική γωνία (προσωπικότητα, συμφέροντα, κοινωνικό περιβάλλον κτλ.) του πομπού. Η οπτική γωνία του πομπού καθρεφτίζεται στην οπτική της γλώσσας του. Και ο ίδιος πομπός μπορεί να χρησιμοποιήσει διαφορετικές λέξεις σε διαφορετικό επίπεδο, για να εκφράσει την ίδια οπτική, σε διαφορετική περίσταση επικοινωνίας. Η επιλογή διαφορετικών λέξεων καθορίζεται από τον τρόπο που “βλέπουμε τα πράγματα”. Και ο τρόπος αυτός πάλι σχετίζεται με το περιβάλλον όπου ζούμε, με την ηλικία μας, με τη μόρφωσή μας, με τις αντιλήψεις μας, και φυσικά με την ψυχική μας κατάσταση και με τα συναισθήματά μας. Οφείλεται στη διαφορετική οπτική γωνία από την οποία αντιμετωπίζουν οι διάφοροι πομποί το ίδιο θέμα. Όλοι οι παραπάνω παράγοντες βρίσκονται σε αλληλόδραση και καθορίζουν και το επίπεδο του λόγου και του ύφους του κάθε πομπού. Έχει και η γλώσσα, λοιπόν, τις οπτικές της. και μια συγκεκριμένη οπτική της γλώσσας σχετίζεται άμεσα με τις ιδέες, τις κοινωνικές αντιλήψεις κτλ. που εκφράζει ο πομπός στη συγκεκριμένη περίσταση. Το επίπεδο ύφους του πομπού, βέβαια, μπορεί να διαφοροποιείται ανάλογα με την περίσταση της επικοινωνίας στην οποία βρίσκεται ο πομπός.
Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος
Διαβάστε ακόμα:
- Νέα Ελληνικά Γ΄ Λυκείου: Συνεξέταση Γλώσσας – Λογοτεχνίας: Μοντέλο Επιχειρηματολογίας Stephen Toulmin
- Νέα Ελληνικά Γ΄ Λυκείου, Συνεξέταση Γλώσσας – Λογοτεχνίας: «Ανάλυση του λογοτεχνικού χαρακτήρα»
- Νέα Ελληνικά Γ΄ Λυκείου, Συνεξέταση Γλώσσας – Λογοτεχνίας: «Τα σύμβολα στην ποίηση»
- Νέα Ελληνικά Γ΄ Λυκείου: Οι σιωπές/αποσιωπήσεις στην ποίηση, Συνεξέταση Γλώσσας – Λογοτεχνίας
- Νέα Ελληνικά Γ΄ Λυκείου: Λειτουργίες της γλώσσας – Δήλωση/συνυποδήλωση, Συνεξέταση Γλώσσας – Λογοτεχνίας
- Νέα Ελληνικά Λυκείου – Ν. Γλώσσα & Λογοτεχνία: Τα σχήματα λόγου (Από το βιβλίο του καθηγητή)
Πλήρες εκπαιδευτικό υλικό για τα Νέα Ελληνικά/Νεοελληνική Γλώσσα – Έκθεση, Λογοτεχνία Λυκείου
- Ο Πρόλογος, το Κύριο Θέμα και ο Επίλογος στην Έκθεση: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε
- Έκφραση – Έκθεση: Η Αξιολόγηση της Έκθεσης (από το ΚΕΕ)
- 70+ σημεία θεωρίας για μία ολοκληρωμένη επανάληψη στη Νεοελληνική Γλώσσα
- Χρήσιμο εκπαιδευτικό υλικό για την περίληψη γραπτού λόγου
- Το επικοινωνιακό πλαίσιο στη Νεοελληνική Γλώσσα: Δοκίμιο, άρθρο, ομιλία
- 250 Σχεδιαγράμματα Εκθέσεων για την Α’ τη Β’ και τη Γ’ Λυκείου
- Κατεβάστε δωρεάν 200+ σχολικά βοηθήματα από το schooltime.gr
1. Έκφραση-Έκθεση Α’ Λυκείου, 2. Έκφραση-Έκθεση Β’ Λυκείου, 3. Έκφραση-Έκθεση Γ’ Λυκείου, 4. Υποστηρικτικό υλικό, 5. Σχεδιαγράμματα, 6. Γραμματική-Συντακτικό 7. Λογοτεχνία
