Καθώς ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος όδευε προς το τέλος του, στην Ελλάδα το μείζον πρόβλημα που αναδεικνύεται είναι ποιος θα αναλάβει την εξουσία μεταπολεμικά. Αν θα επικρατήσει ο κομμουνισμός ή ο δυτικός τρόπος οργάνωσης του κράτους, δηλαδή σε ποια σφαίρα επιρροής θα περάσει η χώρα.
Καθώς διαφαινόταν η νίκη των Συμμάχων και η ήττα του Άξονα η Ελλάδα θα γνωρίσει μια σκοτεινή περίοδο, την πρώτη φάση του μετέπειτα εμφυλίου πολέμου με καταστροφικές υλικές και ηθικές συνέπειες.
Ήδη από τον Απρίλιο- Μάιο του 1944 είχε συγκληθεί η Συνδιάσκεψη του Λιβάνου, όπου η «νόμιμη» ελληνική κυβέρνηση, γνωστή και ως «Κυβέρνηση της Εξορίας» στο Κάιρο αποφάσισε τη συγκρότηση Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας με συμμετοχή και 5-6 προσώπων από το ΕΑΜ. Έτσι το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο στις αρχές του Σεπτέμβρη 1944 πρότεινε εκπροσώπους για 6 υπουργικές θέσεις (Αλέξανδρος Σβώλος, Γιάννης Ζέβγος, Μιλτιάδης Πορφυρογένης, Άγγελος Αγγελόπουλος, Ηλίας Τσιριμώκος, Νίκος Ασκούτσης) στην κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου.
Μάλιστα, στα τέλη του ίδιου μήνα, στις 26 Σεπτεμβρίου 1944, πραγματοποιήθηκε στην Καζέρτα της Ιταλίας μια άλλη συνάντηση, μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης, των αρχηγών των δυο κυριότερων ένοπλων αντιστασιακών οργανώσεων του ελλαδικού χώρου – του Στέφανου Σαράφη του ΕΛΑΣ και του Ναπολέοντα Ζέρβα του ΕΔΕΣ –, καθώς και Βρετανών αξιωματούχων. Εκεί, στις 27 Σεπτέμβρη υπογράφτηκε η Συμφωνία της Καζέρτας με κυριότερα σημεία τα εξής:
α) Όλες οι αντάρτικες δυνάμεις στην Ελλάδα θα υπάγονταν στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας.
β) Η Κυβέρνηση θα όριζε αρχιστράτηγο τον Βρετανό στρατηγό Ρόναλντ Σκόμπυ.
γ) Οι δυνάμεις των ανταρτών δεν είχαν δικαίωμα να κινηθούν προς Αθήνα και Θεσσαλονίκη κατά την αποχώρηση των Γερμανών. Έπρεπε να περιμένουν την άφιξη της κυβέρνησης, που τη συνόδευαν βρετανικές δυνάμεις και μια ελληνική ταξιαρχία, η οποία είχε βοηθήσει τους συμμάχους στο Ρίμινι και είχε «εκκαθαριστεί» από δημοκρατικούς στρατιώτες και αξιωματικούς προτού αναχωρήσει από το Κάιρο.
Μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την Αθήνα, στις 12 Οκτωβρίου 1944 δημιουργήθηκε ένα κενό εξουσίας. Ο Βρετανός πρωθυπουργός, Ουίνστον Τσόρτσιλ, είχε κερδίσει με σκληρά παζάρια από τον Στάλιν στην περίφημη «Συμφωνία των Ποσοστών» που υπογράφτηκε στη Μόσχα στις 9 Οκτωβρίου, την Ελλάδα και δεν διανοείτο ότι θα την έχανε από τη σφαίρα επιρροής της Μεγάλης Βρετανίας
Στις 18 Οκτωβρίου, θα φτάσει στην Αθήνα ο Γεώργιος Παπανδρέου και δύο μέρες αργότερα θα σχηματίσει την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. Ένα από τα πρώτα ζητήματα που έπρεπε να επιλύσει η νέα κυβέρνηση ήταν η αποστράτευση των αντιστασιακών οργανώσεων και η δημιουργία εθνικού στρατού. Στις 5 Νοεμβρίου, ο Παπανδρέου ανακοίνωσε ότι ύστερα από τη συνεργασία που είχε με τον στρατηγό Σκόμπι , ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ θα αποστρατεύονταν ως τις 10 Δεκεμβρίου 1944.
Η απόφαση αυτή δεν άρεσε στο ΚΚΕ, καθώς μία ενδεχόμενη αποστράτευση του ΕΛΑΣ θα οδηγούσε σε ματαίωση των σχεδίων του να επιβάλλει ένα καθεστώς σοβιετικού τύπου στην Ελλάδα, καθώς το κόμμα δε γνώριζε τη συμφωνία Τσόρτσιλ- Στάλιν. Έτσι δεν πραγματοποιήθηκε η σχεδιαζόμενη αποστράτευση των αντιστασιακών οργανώσεων και την 1η Δεκεμβρίου οι Υπουργοί του ΕΑΜ αποχώρησαν από την κυβέρνηση Παπανδρέου.
Τα «Δεκεμβριανά», όπως ονομάστηκαν οι ένοπλες συγκρούσεις που συνέβησαν στην Αθήνα, τον Δεκέμβριο 1944 – Ιανουάριο 1945, ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τις βρετανικές και κυβερνητικές δυνάμεις θα ξεκινήσουν στις 3 Δεκεμβρίου του 1944. Αφορμή οι πυροβολισμοί των αστυνομικών δυνάμεων μπροστά στο μνημείο του Άγνωστου στρατιώτη ενάντια στη μαζική διαδήλωση-απεργία του ΕΑΜ στην πλατεία Συντάγματος, που είχε οργανωθεί ως απάντηση στο τελεσίγραφο της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας (1-12-1944) για τον αφοπλισμό όλων των αντάρτικων ομάδων, με αποτέλεσμα το θάνατο 33 διαδηλωτών και τον τραυματισμό άλλων 148.
Την επομένη, μετά τις κηδείες των θυμάτων, οι συγκρούσεις γενικεύτηκαν, με τη συμμετοχή στρατιωτικών δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Το ΕΑΜ οργάνωσε νέα διαδήλωση, με αποτέλεσμα να υπάρχουν κι άλλοι νεκροί. Το ίδιο βράδυ, ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου υπέβαλε την παραίτησή του, αλλά τελικά παρέμεινε στη θέση του μετά από αγγλική πίεση. Η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει με το μέρος του ΕΛΑΣ, που έλεγχε σχεδόν όλη την Αθήνα, εκτός από το κέντρο . Οι δυνάμεις του ανέρχονταν σε περίπου 20.000 άνδρες (10.000 μάχιμους και άλλους τόσους εφεδρικούς).
Οι μάχες κράτησαν 33 ημέρες και τερματίστηκαν στις 5-6 Ιανουαρίου 1945. Η πρόθεση του ΕΛΑΣ στη «μάχη της Αθήνας» ήταν να αφοπλίσει όσες αστυνομικές δυνάμεις αντιστέκονταν, ώστε να αποδυναμώσει τον αντίπαλο. Ιδιαίτερα σκληρές μάχες δόθηκαν στην περιοχή Μακρυγιάννη για τον έλεγχο του Συντάγματος Χωροφυλακής που έδρευε εκεί (6 – 11 Δεκεμβρίου 1944). Όταν οι Βρετανοί κατάλαβαν ότι τα πράγματα λάμβαναν άσχημη τροπή γι’ αυτούς, αποφάσισαν να ενισχύσουν τις δυνάμεις τους στην πόλη, αποσπώντας στρατιωτικές μονάδες από την Ιταλία. Έτσι από τα μέσα Δεκεμβρίου, οι κυβερνητικές δυνάμεις άρχισαν σταδιακά να υπερτερούν. Οι Βρετανοί χρησιμοποιώντας χερσαία και εναέρια μέσα, αφού πρώτα εξουδετέρωσαν τη δύναμη του ΕΛΑΣ στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας και ιδιαίτερα στην Καισαριανή, άρχισαν να εκκαθαρίζουν το κέντρο όπου υπήρξαν συμπλοκές στα στενά γύρω από την Πλατεία Ομονοίας, στου Ψυρρή και το Μεταξουργείο.
Παράλληλα, ο Τσόρτσιλ έρχεται στην Αθήνα και έπειτα από διαβουλεύσεις στο Υπουργείο Εξωτερικών (26 – 27 Δεκεμβρίου), στις οποίες συμμετείχαν και εκπρόσωποι του ΕΑΜ, αποφασίστηκε να ζητηθεί από τον εξόριστο Βασιλιά Γεώργιο Β’ να ορίσει Αντιβασιλέα και συγκεκριμένα τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό, σε μια προσπάθεια γεφύρωσης των διαφορών φιλομοναρχικών και βενιζελογενών δημοκρατικών.
Στις 30 Δεκεμβρίου, ο βασιλιάς ανακοίνωσε το διορισμό του Δαμασκηνού έπειτα από βρετανική πίεση και την πρόθεσή του να επιστρέψει στην Ελλάδα, μόνο αν το θελήσει ο λαός. Ο Γεώργιος Παπανδρέου παραιτήθηκε και στις 3 Ιανουαρίου 1945 νέος πρωθυπουργός αναλαμβάνει ο Νικόλαος Πλαστήρας.
Στις 5 Ιανουαρίου 1945 οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πρωτεύουσα, ενώ στις 11 Ιανουαρίου ο ΕΛΑΣ υπέγραψε ανακωχή με τους Βρετανούς και στις 12 Φεβρουαρίου 1945 έληξαν και τυπικά τα «Δεκεμβριανά», με τη Συμφωνία της Βάρκιζας.
(Πρώτη δημοσίευση στο schooltime.gr: Δεκέμβριος 2018)
Αντιγόνη Καρύτσα*
Φιλόλογος
