Νεοελληνική Γλώσσα/Έκφραση – Έκθεση Γ’ Λυκείου, Θεωρία: Δίκαιος και άδικος λόγος
Ο λόγος είναι η ανθρώπινη ικανότητα επικοινωνίας που πραγματώνεται με τη γλώσσα κάθε λαού. Η γλώσσα ομοιογενοποιεί και ενώνει τα μέλη μιας κοινότητας. Ωστόσο, δεν είναι πάντα «αθώα», δεδομένου ότι οι λέξεις περιέχουν πληροφορίες και μηνύματα, ανάλογα με το πώς τις χειρίζεται και τις επιλέγει κάθε ομιλητής. Άρα, οι λέξεις ασκούν εξουσία και βία.
Βέβαια, για να μεταβληθεί ο λόγος σε πράξη εξουσίας και βίας, πρέπει ο ομιλητής να έχει τη δικαιοδοσία να το κάνει. Για να έχει δύναμη ο λόγος του πρέπει να είναι ο ίδιος εκπρόσωπος της εξουσίας. Ως εκπρόσωπος της εξουσίας, συχνά, κάνει όχι χρήση, αλλά κατάχρηση της γλώσσας, παραβιάζοντας τη λειτουργία της, την επικοινωνία, και στη θέση της επιβάλλει τον ιδεολογικό λόγο, τον εξουσιαστικό μονόλογο, με στόχο την επιβολή ελέγχου και την ποδηγέτηση του δέκτη.
Α. Αδικος Λόγος, Ιδεολογικός λόγος / λόγος Εξουσίας
Η ιδεολογική γλώσσα, η γλώσσα της εξουσίας έχει κάποια χαρακτηριστικά, που αποτελούν τις παγίδες στον λόγο των εκπροσώπων κάθε μορφής εξουσίας (πολιτικοί, ΜΜΕ, νομοθεσία, διαφήμιση κτλ.). Αυτές παραπλανούν και εξαπατούν τους δέκτες, ενώ νομιμοποιούν τα λεγόμενα του ομιλητή, παρόλο που απ’ αυτά απουσιάζει και το νόημα και η ουσία.
Σύμφωνα με τη Γλωσσολόγο Άννα Φραγκουδάκη στο βιβλίο της «Γλώσσα και Ιδεολογία», ο ιδεολογικός λόγος είναι λόγος: α) πληθωρικός, β) αξιολογικός, γ) ευφημιστικός, δ) συμφυρματικός, ε) διχοτομικός, στ) αυταπόδεκτος,
και μ’ αυτά τα χαρακτηριστικά στοχεύει στην ιδεολογική και πνευματική χειραγώγηση του δέκτη.
Πιο συγκεκριμένα:
α) είναι λόγος πληθωρικός, γιατί:
- περιέχει μεγαλύτερο από τον αναγκαίο αριθμό λέξεων και περιέχει φράσεις και λέξεις που συνοδεύονται από πολλά συνώνυμα επίθετα, πλεονασμούς, επιρρήματα που χάνουν τη σημασία τους,
- προβαίνει σε επιτηδευμένη χρήση γραμματικής και συντακτικού με μακροπερίοδο λόγο, που οδηγεί σε ασάφειες,
- περιέχει λέξεις με μεγάλο ηθικό βάρος και αξίες που μεταβάλλονται σε έννοιες ασαφείς, αφού χάνουν το πραγματικό τους νόημα, όπως: λαός, πατρίδα, συντηρητικός – προοδευτικός˙
β) είναι λόγος αξιολογικός, γιατί:
- χρησιμοποιεί λέξεις με νοηματική ασάφεια που το μήνυμα τους δε γίνεται, αμέσως, κατανοητό. Ωστόσο, λόγω της νοηματικής τους ρευστότητας οι λέξεις μεταδίδουν διάφορα μηνύματα, ανάλογα με το πώς τις χρησιμοποιεί και γιατί τις επιλέγει ο πομπός.
- λανθάνουν αξιολογικοί χαρακτηρισμοί,
- αποκλείονται οι αμφισβητήσεις, γι’ αυτό και σε περίπτωση διαφωνίας λανθάνει η ηθική καταδίκη του δέκτη. Άρα, ο αξιολογικός λόγος μετατρέπει το μήνυμα σε εκβιασμό του δέκτη, αφού το αυτονόητο του μηνύματος δεν απαιτεί ούτε αιτιολόγηση, ούτε, φυσικά, απόδειξη ˙
γ) είναι λόγος ευφημιστικός, γιατί:
- νομιμοποιεί τον πομπό με όποιες λέξεις και φράσεις χρησιμοποιεί,
- κυριαρχεί ο αυθαίρετος και διαστρεβλωμένος λόγος,
- συχνά αντικαθίσταται το υποκείμενο με τις λέξεις: λαός, έθνος, κοινωνία,
- τα υποκείμενα διαβιβάζουν τα μηνύματα τους με τη χρήση αφηρημένων «εννοιών και ηθικών αξιών
δ) είναι λόγος συμφυρματικός, γιατί:
- περιέχει λέξεις που δεν έχουν νοηματική συνάφεια και τις χρησιμοποιεί σαν να ταυτίζονται νοηματικά,
- περιλαμβάνει μίξεις λέξεων που αποκλείουν την αντίληψη και κατανόηση του μηνύματος.
- περιέχει αφηρημένες έννοιες, νοηματικά κενά, ασάφειες, νοηματικά λεκτικά τέρατα, λαϊκές – λαϊκιστικές εκφράσεις,
- οι λέξεις χάνουν την πραγματική τους σημασία,
- στόχος του είναι να γοητεύσει τον δέκτη με τη χρήση της γλώσσας
ε) είναι λόγος διχοτομικός/ μανιχαϊστικός, γιατί:
- παρουσιάζει αντιθετικά δύο αξίες, μία θετική και μία αρνητική, και προβάλλει τη θετική αξία μέσα από την αντιπαραβολή της με την αντίθετη της,
- η αλήθεια παρουσιάζεται με απολυτότητα, χωρίς να απαιτείται η απόδειξη της
στ) είναι λόγος αυταπόδεικτος, γιατί:
- αποκλείονται οι αμφισβητήσεις με τους αξιολογικούς χαρακτηρισμούς,
- το μήνυμα περνά σαν αυτονόητο, αφού απορρέει από τη χρήση της αυθεντίας και της επιστήμης, που ο δέκτης δεν τολμά να μην αποδεχθεί, επειδή τις θεωρεί αναμφισβήτητες.
Παράδειγμα: Στο επόμενο κείμενο ο Χίτλερ χρησιμοποιεί λόγο εξουσίας:
Πώς θέλει ο Χίτλερ τη διαπαιδαγώγηση των νέων
Απόσπασμα από τις «Συνομιλίες με τον Χίτλερ» του Ράουσνιγκ, στο έργο του Γ. Χόφερ «Ο εθνικοσοσιαλισμός από τα κείμενα»
Η διαπαιδαγώγηση μου είναι σκληρή. Η αδυναμία πρέπει να διώχνεται με μαστίγιο. Στα σχολεία μου θα ανδρωθεί μια νεολαία που θα αλλάξει τον κόσμο, θέλω μια νεολαία απότομη, αυταρχική, ατρόμητη και σκληρή. Η νεολαία οφείλει να συγκεντρώνει όλα αυτά τα στοιχεία. Πρέπει να υπομένει τον πόνο. Δεν πρέπει να υπάρχει σ’ αυτήν κανένα ίχνος αδυναμίας ή τρυφερότητας. Το ελεύθερο και υπέροχο αγρίμι πρέπει να ξαναλάμψει στα μάτια της. Δυνατή και όμορφη, έτσι ονειρεύομαι τη νεολαία μου. θα είναι ικανή να πραγματοποιεί όλες τις φυσικές ασκήσεις, θέλω να δημιουργήσω μια αθλητική νεολαία. Αυτός είναι ο πρώτος και κυριότερος στόχος. Έτσι θα κατορθώσω να εξαλείψω χιλιετηρίδες ανθρώπινης υποτέλειας. Έτσι θα έχω μπροστά μου τον καθαρό και ευγενικό καρπό της φύσης. Έτσι θα αναδημιουργήσω τον άνθρωπο. Δε θέλω πνευματική καλλιέργεια. Η επιστήμη θα διέφθειρε τη νεολαία μου. Αυτό που θα προτιμούσα είναι ό,τι μαθαίνει να το εφαρμόζει στο παιχνίδι. Αλλά οφείλει να μάθει να αυτοκυριαρχείται. θέλω να μάθει να νικά, και στις σκληρότερες δοκιμασίες, το φόβο και το θάνατο. Αυτό είναι το ύψιστο κατόρθωμα μιας ηρωικής νεολαίας, απ’ αυτή θα ξεπηδήσει ο ελεύθερος άνθρωπος, μέτρο και κέντρο του κόσμου, ο άνθρωπος δημιουργός, ο άνθρωπος θεός. Στα σχολεία μου θα λατρεύεται η εικόνα του ωραίου και αυτοκυρίαρχου ανθρώπου.
Β. Δίκαιος λόγος / λόγος παιδείας
Στον αντίποδα του άδικου λόγου, του λόγου της εξουσίας, βρίσκεται ο δίκαιος λόγος, ο λόγος της παιδείας. Ο δίκαιος λόγος διαφέρει από τον άδικο και ως προς την πρόθεση του πομπού και ως προς τη λειτουργία του ίδιου του δίκαιου λόγου. Έτσι, πρόθεση του δεν είναι να επιβληθεί, να αποδυναμώσει την κριτική ικανότητα του πομπού, ούτε να τον χειραγωγήσει, αλλά απεναντίας να τον αφυπνίσει, να τον απελευθερώσει, για να είναι σε θέση ν’ αντισταθεί στην εξουσιαστική επιβολή. Ως προς τη λειτουργία του, ο δίκαιος λόγος ξεχωρίζει από τον άδικο λόγο και για τις λεξιλογικές, αλλά και για τις συντακτικές και γραμματολογικές του επιλογές.
Έτσι, ο δίκαιος λόγος / ο λόγος της παιδείας αποσκοπεί:
- να ολοκληρώσει τον άνθρωπο ως προσωπικότητα, να τον απελευθερώσει από τα πάθη και τις αδυναμίες του και να τον αναδείξει πνευματικά,
- να κατακτήσει την εσωτερική ή ψυχολογική του ελευθερία και να τον απελευθερώσει από προλήψεις, δεισιδαιμονίες, φανατισμούς, δογματισμούς,
- να είναι σε θέση να ξεχωρίζει το καλό από το κακό, την αλήθεια από το ψέμα, το δίκαιο από το άδικο,
- να αποκτήσει δημοκρατικές αρχές και αξίες,
- να του δημιουργήσει αντιστάσεις και άμυνες, ώστε απέναντι στην εξουσιαστική επιβολή και βία να προβάλλει αντιεξουσιαστικό λόγο,
- να του εμφυτεύσει την πίστη στα ιδανικά,
- να του αναπτύξει το αίσθημα της ατομικής και κοινωνικής ευθύνης, ώστε να καταστεί άξιο μέλος της κοινωνίας,
- να αποκτήσει ισχυρή θέληση που να εμπνέεται από ηθικές αρχές, από πνεύμα αυταπάρνησης και αλτρουισμού,
- να τον αποδεσμεύσει από τα κυριαρχικά του ένστικτα, τις τάσεις επιβολής, εξουσίας,
- να απέχει από κάθε ωφελιμισμό και χρησιμοθηρία,
- να αποκτήσει μόρφωση και αγωγή
- να αποκτήσει εθνική συνείδηση,
- να αποκτήσει ανεπηρέαστη σκέψη και κριτικό στοχασμό,
- να του διαμορφώσει πολιτική συνείδηση, ώστε να καταστεί υπεύθυνο και ευσυνείδητο μέλος της κοινωνίας,
- να αποκτήσει ισχυρή θέληση, επιμονή και υπομονή,
- να επιδιώκει το μέτρο και να ξεφεύγει από την υπερβολή και την έλλειψη,
- να του καλλιεργήσει τη λογική ικανότητα και τον προβληματισμό,
- να σέβεται την πολυφωνία, το δικαίωμα στη διαφωνία, τη χρήση διαλόγου,
- να του καλλιεργήσει τον ευγενή ανταγωνισμό και τη δημιουργική άμιλλα,
- να σέβεται την ελευθερία, καθώς και τα δικαιώματα του ατόμου και των λαών,
- να τον καταστήσει συνειδητοποιημένο Ευρωπαίο πολίτη, ώστε να μπορεί να λειτουργεί σ’ ένα πολυεθνικό και πολυπολιτισμικό περιβάλλον, χωρίς όμως, να ξεχνά την ιδιαίτερη του ελληνική ταυτότητα.
Παράδειγμα: Ο Τ. Χομπς, επιχειρηματολογώντας για την ορθή κατανόηση των εννοιών και αξιών που σχετίζονται με τη συγκρότηση του πλαισίου των αρχών της δημοκρατίας χρησιμοποιεί το λόγο της παιδείας:
Υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος συγκρότησης κοινής εξουσίας, ικανής να προστατεύει τους ανθρώπους από τις έξωθεν επιβολές και τις μεταξύ τους αδικοπραγίες, και να τους παρέχει ασφάλεια, έτσι ώστε να ζουν ικανοποιημένοι, συντηρούμενοι από την εργασία τους και τους καρπούς της γης. Ο τρόπος είναι ο εξής: όλοι εκχωρούν ολόκληρη τη δύναμη και την ισχύ τους σ’ έναν άνθρωπο ή σε μια συνέλευση ανθρώπων, στο πλαίσιο της οποίας είναι δυνατή, με βάση την αρχή της πλειοψηφίας, η αναγωγή όλων των βουλήσεων σε μία. Με άλλα λόγια, αναθέτουν σ’ ένα άτομο ή σε μια συνέλευση ατόμων να τους εκπροσωπεί, έτσι ώστε ο καθένας να ορίζει και να αναγνωρίζει τον εαυτό του ως αυτεξούσιο εντολοδότη οποιασδήποτε ενέργειας επιτελεί ή προκαλεί ο εκπρόσωπος όλων για θέματα σχετικά με την κοινή ειρήνη και ασφάλεια, υποτάσσοντας ο καθένας τη βούληση του στη βούληση του τελευταίου και την κρίση του στην κρίση του. Και τούτο είναι παραπάνω από απλή συγκατάθεση ή συμφωνία- πρόκειται δηλαδή για πραγματική ενοποίηση όλων σ’ ένα και το αυτό πρόσωπο, δημιουργημένη μέσω της σύμβασης κάθε ανθρώπου με κάθε άλλον άνθρωπο, και μάλιστα με τέτοιον τρόπο σαν να έλεγε κάθε άνθρωπος σε κάθε άλλον άνθρωπο: «εξουσιοδοτώ αυτό το άτομο ή συνέλευση ατόμων και απεμπολώ το δικαίωμα μου να αυτοκυβερνώμαι υπό τον όρο ότι θα απεμπολήσεις και εσύ το ίδιο δικαίωμα σου και θα εξουσιοδοτήσεις τις πράξεις του κατά τον ίδιο τρόπο». Αφού γίνει αυτό, το πλήθος που ενοποιείται έτσι σε ένα πρόσωπο ονομάζεται πολιτική κοινότητα και στα λατινικά civitas. Ιδού λοιπόν η γέννηση εκείνου του μεγάλου Λεβιάθαν ή μάλλον (για να μιλήσουμε με μεγαλύτερο σεβασμό) εκείνου του θνητού θεού στον οποίο οφείλουμε, ύστερα από τον αθάνατο θεό, την ειρήνη και τη διαφέντευσή μας. Διότι, χάρη στην εξουσιοδότηση η οποία του δόθηκε από το κάθε μέλος της πολιτικής κοινότητας, έχει στη διάθεση του τόση εξουσία και δύναμη ώστε επισείοντας τες να μπορεί να κατευθύνει τη βούληση όλων προς τους σκοπούς της εσωτερικής ειρήνης και της αμοιβαίας αρωγής έναντι των εξωτερικών εχθρών».
Τόμας Χομπς, «Λεβιάθαν (Περί των σκοπών, της γέννησης και του ορισμού μιας πολιτικής κοινότητας)», μτφρ. Γρηγόρης Πασχαλίδης – Αιμίλιος Μεταξόπουλος, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, τόμος Α’, σ. 237 κ.εξ.)
Χαρά Ανδρονίδη*
φιλόλογος, ΜΑ
Από το βιβλίο της Χαράς Ανδρονίδη και των Εκδόσεων schooltime.gr «Έκφραση – Έκθεση Γ’ Λυκείου: Θεωρία & Διαγράμματα Θεμάτων»
Πλήρες εκπαιδευτικό υλικό για την Έκφραση – Έκθεση Λυκείου
1. Έκφραση-Έκθεση Α’ Λυκείου, 2. Έκφραση-Έκθεση Β’ Λυκείου, 3. Έκφραση-Έκθεση Γ’ Λυκείου, 4. Υποστηρικτικό υλικό, 5. Σχεδιαγράμματα, 6. Γραμματική-Συντακτικό
