Το χαριτωμένο αυτό ζώο, η αλώπηξ των αρχαίων, ο αλεπόν των Ποντίων και η Κυρά-Μάρω του λαού -από το «μαριόλα»=πονηρή- η Κερδώ του Αισώπου. Πρωταγωνιστεί με την πονηριά, την εξυπνάδα και την καπατσοσύνη της σε μύθους και παροιμίες. Υπόδειγμα εξυπνάδας και στρατηγικής ζει κοντά σε ανθρώπινες εγκαταστάσεις και τρέφεται με μικρά οικόσιτα ζώα, σκουπίδια και τρωκτικά. Καιροσκόπος, κατορθώνει να επιβιώνει κάτω από οποιοσδήποτε συνθήκες και σε όλα τα περιβάλλοντα.
Ζώο μικροκαμωμένο, με πονηρά ματάκια, κοκκινόχρωμη και με φουντωτή ουρά. Ζώο πανέξυπνο ξεμυτίζει πίσω από θάμνους και χαμόκλαδα, προσεκτικά, ερευνητικά παρατηρώντας πάντα γύρω της, όταν πρόκειται να κάνει έφοδο στο κοτέτσι. Είναι τόσο πολυμήχανο και έξυπνο ζώο, ώστε είναι το μόνο που βρήκε τρόπο να απαλλαγεί από τις κοτόψειρες που κολλάει στο κοτέτσι. Μαζεύει μια τούφα από μαλλιά προβάτου, τα οποία ξύθηκαν πάνω σε ξερόκλαδα και μπαίνει στο νερό, αφήνοντας μόνον τη μουσούδα της έξω με το κλαδί στο στόμα. Οι ψείρες για να γλυτώσουν πάνε και κολλάνε πάνω στο μαλλί και έτσι απαλλάσσεται από αυτές.
Αυτό το δαιμόνιο τετράποδο το προίκισε η φύση με τόσες αρετές, ώστε στα μάτια των ανθρώπων έγινε το σύμβολο της εξυπνάδας και της πονηριάς. Ο Ιησούς χαρακτηρίζει τον Ηρώδη αλεπού. Θυμίζω το σχετικό χωρίο: έξελθε και πορεύου εντεύθεν ότι Ηρώδης θέλει αποκτείναι σε. και είπεν αυτοίς, πορευθέντες είπατε τη αλώπεκι ταύτη…». Ο Ρόμελ είχε το προσωνύμιο «η αλεπού της ερήμου» για τις ικανότητες που επέδειξε στον Β’ παγκόσμιο πόλεμο.
Στην Ποντιακή Διάλεκτο είναι ο αλεπόν και ο αλεπίτζος το υποκοριστικό. Η λέξη αλώπηξ της αρχαίας στα μεσαιωνικά γίνεται αλωπός και στα Ποντιακά αλεπός. Εκτός από το ζώο στην Ποντιακή η λέξη έχει και άλλες σημασίες. Σημαίνει τον πονηρό και καπάτσο άνθρωπο, τον πανούργο, τον πανέξυπνο. Στη συνθηματική γλώσσα σε κάποιες περιοχές ήταν ο Μουσουλμάνος. Μια εντελώς διαφορετική σημασία διαμορφώθηκε στη Διάλεκτό μας. Αλεπός ήταν και ο αγγελιοφόρος, αυτός δηλαδή που ανήγγελλε στην οικογένεια της νύφης ότι καταφθάνει ο γαμόστολος για να πάρει τη νύφη και όλοι μαζί εν πομπή να πάνε στην εκκλησία.
Η Ποντιακή με την πλαστικότητα που τη διακρίνει έκανε οικογένεια λέξεων. Αλεπέσια, είναι η προσποιητή συμπεριφορά, οι κολακείες και οι πανουργίες που κάνει κάποιος. Ευτάγω αλεπέσια σημαίνει προσποιούμαι, προσπαθώ να ξεγελάσω, υποκρίνομαι. Μια πολύ πρωτότυπη λέξη είναι η λέξη «αλεποθανέσια», από το αλεπός και θάνατος, είναι ο προσποιητός θάνατος, η ενέργεια κάποιου που προσποιείται τον άρρωστο μέχρι θανάτου.
Ένα εντελώς πρωτότυπο ρήμα από τη λέξη αλεπός είναι το αλεπουδεύω>λαπουδεύω, με σημασίες διαφορετικές. Στα αρχαία ελληνικά το αντίστοιχο ρήμα είναι αλωπεκίζω=είμαι πανούργος, δόλιος. Όταν χρησιμοποιείται για τα μωρά σημαίνει ότι αρχίζει να περιπατάει στα τέσσερα», το μωρόν ελαπούδεψεν». Άλλη σημασία η οικονομική ενίσχυση, η ανάκαμψη και τέλος το ρήμα έχει μια άλλη διάσταση και σημαίνει κάνω ερωτικές αταξίες. Στον Πόντο υπήρχε και φυτό που έμοιαζε με την ουρά της και το ονόμασαν «αλεπουδίτσα».
Χαρακτηριστική για την πονηριά της αλεπούς είναι η ποντιακή παροιμία
«αλεπόν τρώ’ ει και η ζεπίρα πρέσκεται».Η αρκούδα, η αλεπού και το κουνάβι ξάνανε συναιτεριλίκι για να βρουν τροφή. Η αλεπού έτρωγε κρυφά τα φαγητά και έπεισε την αρκούδα ότι τα τρώει η ζεπίρα (το κουνάβι). Έτσι η αρκούδα χτύπησε το κουνάβι τόσο πολύ, ώστε αυτό πρήστηκε από το ξύλο. Το λέμε για κάποιον αθώο, ο οποίες υφίσταται τις συνέπειες από πράξεις άλλων.
Μια άλλη ποντιακή παροιμία αναφέρεται σε μια αλεπού, η οποία ακλουθούσε ένα κριάρι κατά πόδας. Όταν τη ρώτησαν τι περιμένει, απάντησε: «αναμένω να ρούζ’ νε τη γότζονος τα κάκαλα» (περιμένω να πέσουν τα αχαμνά του κριαριού… για να τα φάει βέβαια). Στα νέα ελληνικά υπάρχει ακριβώς η ίδια παροιμία, «καρτερώντας η αλεπού να πέσουν τα γλυκάδια του κριαριού, ψόφησε απ΄ την πείνα». Περιμένοντας μια ευκαιρία από εκεί που δεν υπάρχει πάντα χαμένοι θα βγούμε.
Κάποτε έπιασαν μια αλεπού και την κρέμασαν στην πλατεία. Όταν ρωτήθηκε πώς νιώθει, πώς είναι; Απάντησε από τον σώγαμπρο καλύτερα είμαι πάντως.
Στην κοινή νεοελληνική υπάρχει η έκφραση «τι θέλει η αλεπού στο παζάρι;». Κάποτε η αλεπού έπιασε φιλία με έναν σκύλο και την έπεισε να πάνε βόλτα στο παζάρι. Εκεί όμως κινδύνεψε να πέσει στα χέρια των ανθρώπων, οι οποίοι της είχαν άχτι, γιατί έφαγε ολόκληρα κοτέτσια. Την πήραν λοιπόν στο κυνήγι και είδε και έπαθε να γλυτώσει και στο τέλος, αφού σώθηκε, μονολογούσε: «τι θέλει η αλεπού στο παζάρι;».
Να πάμε και λίγο στην πολιτική, μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας ο Άρης Βελουχιώτης είπε τη φράση «καλή αντάμωση στα γουναράδικα», έχοντας κατά νου βέβαια τον εξής παροιμιόμυθο: «-πού θα ανταμώσουμε μάνα;-στου γουναρά την κάδη» (κάδη=κάδος, κουβάς, όπου βρέχει τα δέρματα ο γουναράς).
Ο Αίσωπος έχει γράψει 38 μύθους για την αλεπού εξαίροντας σε όλους την ευφυΐα της.
Γιώτα Ιωακειμίδου*
Φιλόλογος
