Μεταφραστικά δείγματα «Αδίδακτων» Αρχαιοελληνικών κειμένων

Μεταφραστικά δείγματα «Αδίδακτων» Αρχαιοελληνικών κειμένων

Του Άρη Ιωαννίδη

Καὶ μὴν ὅτι μὲν προσήκει πάντας κολάζειν τοὺς ἀδικοῦντας, εὖ οἶδ’ ὅτι πάντες ἄν, εἴ τις ἔροιτο, φήσαιτε· ὅσῳ δὲ μάλιστα τοῦτον, ὃς νόμον εἰσενήνοχ’ ἐπὶ βλάβῃ τοῦ πλήθους, ἐγὼ πειράσομαι διδάξαι. τῶν μὲν γὰρ κλεπτῶν καὶ λωποδυτῶν καὶ τὰ τοιαῦτα κακουργούντων ἕκαστος πρῶτον μὲν ὡς ἀληθῶς τὸν ἐντυχόντ’ ἀδικεῖ, καὶ οὐκ ἂν οἷός τ’ εἴη πάντας ἐκδύειν οὐδὲ τὰ πάντων ὑφελέσθαι, εἶτα | καταισχύνει τὴν αὑτοῦ δόξαν καὶ τὸν βίον μόνον. εἰ δέ τις εἰσφέρει νόμον ἐξ οὗ τοῖς ὑμᾶς βουλομένοις ἀδικεῖν ἡ πᾶσ’ ἐξουσία καὶ ἄδεια γενήσεται, οὗτος ὅλην ἀδικεῖ τὴν πόλιν καὶ καταισχύνει πάντας· νόμος γὰρ αἰσχρὸς ὅταν κύριος ᾖ, τῆς πόλεως ὄνειδός ἐστι τῆς θεμένης, καὶ βλάπτει πάντας ὅσοι περ ἂν αὐτῷ χρῶνται.

Mετάφραση από μαθητή της B΄ Λυκείου (θεωρητικής κατεύθυνσης) [σε ωριαίο διαγώνισμα στο αδίδακτο κείμενο (“Θεματογραφία”)]

«Kαι βέβαια ότι ταιριάζει να τιμωρείτε όλους όσους αδικούν, γνωρίζω ότι όλοι θα ισχυριζόσασταν αν κάποιος σας ρωτούσε. Πόσο περισσότερο βέβαια αυτόν, ο οποίος πρότεινε νόμο για να βλάψει το λαό, εγώ θα προσπαθήσω να εξηγήσω. Γιατί ο καθένας από τους κλέφτες και τους λωποδύτες και αυτούς που κάνουν παρόμοια κακουργήματα πρώτα βέβαια αφού αδικεί τον οποιονδήποτε και αφού δεν είναι δυνατόν ούτε όλους να απογυμνώσει ούτε όλα να τα αφαιρέσει, έπειτα ντροπιάζει την δική του φήμη και την ζωή μόνο. Aν λοιπόν κάποιος προτείνει νόμο, με τον οποίο κάθε εξουσία και άδεια (=ελευθερία) θα ανήκει σε αυτούς που θέλουν να σας αδικούν, αυτός αδικεί ολόκληρη την πόλη και ντροπιάζει όλους. Γιατί όταν γίνει κυρίαρχος νόμος κακός, είναι ντροπή για την πόλη που νομοθετεί και τους βλάπτει όλους, όσοι βέβαια χρησιμοποιούν αυτόν.»

Σχόλια:

• Tο προκείμενο μετάφρασμα εκτιμάται ως αντιπροσωπευτικό δείγμα σχολικής μετάφρασης στο πλαίσιο του μαθήματος της Θεματογραφίας. Κατά την κρίση του διδάσκοντος (η διορθωτική παρέμβαση του οποίου εντοπίζεται στις υπογραμμισμένες λέξεις του μεταφράσματος) το συνολικό αποτέλεσμα δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήματα, γι’ αυτό και έχει βαθμολογηθεί με λίαν καλώς.
• Eντάσσεται ειδικότερα στον τύπο της “κατά λέξη” μετάφρασης. Tούτο σημαίνει ότι η προσοχή του μαθητή εστιάζεται αποκλειστικώς στον τυπικό μεταγλωττισμό των λέξεων του πρωτοτύπου, παρά στην προσπάθεια εξεύρεσης των νεοελληνικών, σημασιολογικά ισοδύναμων εκφράσεων, δίχως να ενδιαφέρει αν το συνολικό μεταφραστικό αποτέλεσμα ανταποκρίνεται σε αποδεκτές, εκφραστικές ή νοηματικές, συμβάσεις του νεοελληνικού λόγου.
• H συμμόρφωση στον τύπο της “κατά λέξη” μετάφρασης απαγορεύει την οποιαδήποτε απόκλιση από το “γράμμα” του κειμένου. Πολύ περισσότερο, την αναδιάταξη (ακόμη και στις μάλλον αυτονόητες περιπτώσεις, λ.χ. στην πρώτη περίοδο καὶ μήν ὅτι … φήσαιτε) των οποιωνδήποτε, εκφραστικών και προτασιακών, μερών, προκειμένου να διατυπωθεί ένας, κατά το δυνατόν, φυσικός και ζωντανός νεοελληνικός λόγος.
• Kαθώς δεν έχουν προκατατεθεί στον μαθητή (εκτός από βασικά λεξιλογικά και άκρως συνοπτικά γραμματολογικά στοιχεία) οι απαραίτητες πληροφορίες γύρω από ειδικότερα συμφραζόμενα του αρχαιοελληνικού κειμένου (ποιος μιλά, ποιο είναι το αντικείμενο του λόγου), δεν αναδεικνύεται μέσω της μετάφρασης η αντιστοίχηση ανάμεσα στον τύπο του ρητορικού κειμένου και στην εποικοινωνιακή του λειτουργία.
• H πιστή προσκόλληση στην “κατά λέξη” σύνταξη γίνεται εις βάρος της παρακολούθησης της συλλογιστικής πορείας του αρχαιοελληνικού κειμένου, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατός ο εντοπισμός των κεντρικών συνδετικών αρμών του πρωτοτύπου. H αντιθετική συνδεσμολογία των περιόδων (λ.χ. η εισαγωγή με το εἰ δέ τις εἰσφέρει νόμον …) καταργείται, ενώ καταχρηστική είναι η παρουσία της “βεβαιο-λογίας” και “αφου-λογίας”.

Tο  υπό συζήτηση μεταφραστικό δείγμα, προκειμένου να ανταποκριθεί στον προδιαγεγραμμένο κώδικα της εξέτασης του μαθήματος της αρχαιοελληνικής θεματογραφίας, υποχρεούται να διαγράψει τις συμβάσεις εκείνες που καθιστούν ένα μεταφρασμένο κείμενο, εκφραστικά και νοηματικά, αποδεκτό στη νεοελληνική του μορφή.

Mετάφραση από σχολικό βοήθημα της Αρχαίας Ελληνικής Θεματογραφίας [Ε. Τσουρέας, Επιλογή αρχαίων ελληνικών θεμάτων, τ.1, εκδ. Τσουρέα: Αθήνα 1993: σ.135-136]

«Kαι βέβαια γνωρίζω καλά ότι όλοι θα συμφωνούσατε ότι αρμόζει (σε σας) να τιμωρείτε (εσείς) όλους, όσους αδικούν αν κάποιος σας ρωτούσε· εγώ όμως θα προσπαθήσω να σας εξηγήσω (διαφωτίσω), πόσο (αρμόζει να τιμωρείτε) περισσότερο αυτόν, που έχει προτείνει νόμο για βλάβη του λαού. Δηλαδή καθένας από τους κλέφτες και τους λωποδύτες και από εκείνους που κάνουν τέτοια κακουργήματα πρώτα αληθινά (πραγματικά) αδικεί όποιον συναντήσει και δεν θα μπορούσε να απογυμνώσει (ο καθένας) όλους ούτε να αφαιρέσει κρυφά (καθένας) (όλα τα πράγματα) όλων (των ανθρώπων), έπειτα ντροπιάζει τη δική του υπόληψη και τη ζωή μόνο. Aν κάποιος προτείνει νόμο εξαιτίας του οποίου (νόμου) θα υπάρχει (θα δοθεί) ολόκληρη η εξουσία και η αφοβία (ασφάλεια) σε εκείνους που θέλουν να σας αδικούν, αυτός αδικεί όλη την πόλη και ντροπιάζει όλους· γιατί νόμος κακός είναι ντροπή για την πόλη που θέσπισε (τον κακό νόμο), όταν (ο κακός νόμος) ισχύει (εφαρμόζεται), και βλάπτει όλους, όσοι τυχόν χρησιμοποιούν αυτόν (τον νόμο).»

Σχόλια:

• Tο μετάφρασμα του σχολικού βοηθήματος, αποφεύγοντας αρκετά από τα αβλεπτήματα του μαθητικού, εμφανίζει μικρές διορθωτικές αποκλίσεις.
• Όπως και στο μαθητικό παράδειγμα, το αρχαιοελληνικό κείμενο παρακολουθείται “κατά λέξη”, με αποτέλεσμα συχνά ο νεοελληνικός λόγος να είναι “αφύσικος”. Ο τύπος της “κατά λέξη” μετάφρασης ενισχύεται τώρα από ένα επιπρόσθετο χαρακτηριστικό στοιχείο: την εμφάνιση εναλλακτικών μεταφρασμένων τύπων μέσα σε παρενθέσεις.
• H αναδιάταξη προτασιακών μερών των περιόδων ή η μετακίνηση λέξεων στη φυσική τους θέση, αναγκαίοι όροι για να διατυπωθεί ζωντανός νεοελληνικός λόγος, όπου επιχειρείται (λ.χ. στην πρώτη περίοδο), παραμένει λειψή.
• Aν και το μετάφρασμα προϋποθέτει συστηματικότερη επεξεργασία, καθώς δεν παράγεται στο δεσμευτικό χρονικό πλαίσιο της σχολικής τάξης, εντούτοις δεν υπάρχουν τα μεταφραστικά σήματα ώστε να είναι δυνατόν να αναγνωριστούν τύπος και λειτουργία του πρωτοτύπου.
• Kρίσιμα στοιχεία της συλλογιστικής πορείας του αρχαιοελληνικού κειμένου διαγράφονται, εφόσον η συνδεσμολογία των περιόδων, όπως και στο μαθητικό μετάφρασμα, αγνοείται (λ.χ. ο αντιθετικός σύνδεσμος δέ στην εισαγωγική φράση εἰ δέ τις … μένει αμετάφραστος).
• Oι μεταφρασμένες μέσα σε παρένθεση λέξεις αμφισβητείται ότι συμβάλλουν στο οποιοδήποτε δημιουργικό μεταφραστικό αποτέλεσμα. Στηρίζονται στην πλανερή αρχή ότι η σωστή μετάφραση είναι το αναγκαστικό εξαγόμενο λεπτομερούς σύνταξης των προτάσεων, και εμφανίζονται ως δήθεν εναλλακτικοί μεταφραστικοί τύποι ―πάντοτε στο επίπεδο των λέξεων. H παρουσίασή τους, όταν δεν καταστρατηγεί αυτονόητες εκφραστικές αρχές της νεοελληνικής γλώσσας (όπως όταν, λ.χ., δίπλα στο δεύτερο πληθυντικό ρήμα τίθεται το υποκείμενο: να τιμωρείτε εσείς), αποδεικνύεται περιττή (όταν λ.χ. προτείνεται ως εναλλακτικός τύπος του επιρρήματος αληθινά το πραγματικά).

H μετάφραση του σχολικού βοηθήματος δεν αποτελεί παρά κάτοπτρο του μαθητικού μεταφράσματος. Δεν υποδεικνύει δημιουργικούς τρόπους μετάφρασης του αρχαιοελληνικού κειμένου, αλλά χρησιμοποιεί το πρωτότυπο μάλλον ως άλλοθι, προκειμένου να διευκολυνθεί ο μαθητής στην παρακολούθηση του νοήματος και στη σύνταξη του πρωτοτύπου κειμένου.

 Μετάφραση φιλολογική [Δημοσθένη, Άπαντα. Kατά Tιμοκράτους, τ.8, εκδ. Kάκτος: Aθήνα:1994 (σειρά “Oι Έλληνες” 294), σ.199]

«Ωστόσο είμαι σίγουρος πως, αν κάποιος σας ρωτούσε, θα απαντούσατε όλοι πως πρέπει να τιμωρούνται όσοι διαπράττουν αδικήματα. Θα προσπαθήσω να σας δείξω ότι η τιμωρία αξίζει περισσότερο σ’ εκείνον που έχει προτείνει νόμο θλιβερό για τον πολύ λαό. Ένας κλέφτης, ένας λωποδύτης, ένας απ’ αυτούς που διαπράττουν παρόμοια αδικήματα, κατ’ αρχάς κάνει στην πραγματικότητα κακό σ’ αυτόν που θα πέσει στον δρόμο του και δεν είναι σε θέση να γδύνει όλο τον κόσμο ούτε να αρπάζει τις περιουσίες ολωνών. Έπειτα ντροπιάζει μονάχα τη δική του φήμη και τη δική του ζωή. Aν όμως κάποιος θεσπίζει νόμο, που θα εξασφαλίσει σε όσους θέλουν να αδικούν κάθε ελευθερία και ατιμωρησία, τούτος αδικεί την πόλη ολόκληρη και ντροπιάζει τους πάντες, διότι, αν επικυρωθεί ένας κακός νόμος, είναι ντροπή για την πόλη που τον θέσπισε και κάνει κακό σε όλους όσους τον εφαρμόζουν.»

Σχόλια:

• Tο μετάφρασμα διαφέρει από το σχολικό και το παρα-σχολικό ως προς το ότι είναι σαφέστερα προσανατολισμένο προς τη μεταφραστική γλώσσα.
• Ως συλλογικό προϊόν ομάδας εργασίας, μπορεί να μην ξεχωρίζει για το στυλιστικό ύφος του αποδίδει ωστόσο το νόημα του κειμένου σε στρωτό νεοελληνικό λόγο.
• Eνδιαφέρεται κυρίως για την ανάδειξη της πραγματολογίας του πρωτοτύπου, και, ανεξαρτήτως, της ευστοχίας των πρωτοβουλιών του στέκεται με επάρκεια ως αυτοδύναμο νεοελληνικό κείμενο.

Ξενοφώντος Ελληνικά, Β.3.15-19

Κείμενο
τῷ μὲν οὖν πρώτῳ χρόνῳ ὁ Κριτίας τῷ Θηραμένει ὁμογνώμων τε καὶ φίλος ἦν· ἐπεὶ δὲ αὐτὸς μὲν προπετὴς ἦν ἐπὶ τὸ πολλοὺς ἀποκτείνειν, ἅτε καὶ φυγὼν ὑπὸ τοῦ δήμου, ὁ δὲ Θηραμένης ἀντέκοπτε, λέγων ὅτι οὐκ εἰκὸς εἴη θανατοῦν, εἴ τις ἐτιμᾶτο ὑπὸ τοῦ δήμου, τοὺς δὲ καλοὺς κἀγαθοὺς μηδὲν κακὸν εἰργάζετο, ἐπεὶ καὶ ἐγώ, ἔφη, καὶ σὺ πολλὰ δὴ τοῦ ἀρέσκειν ἕνεκα τῇ πόλει καὶ εἴπομεν καὶ ἐπράξαμεν· ὁ δέ (ἔτι γὰρ οἰκείως ἐχρῆτο τῷ Θηραμένει) ἀντέλεγεν ὅτι οὐκ ἐγχωροίη τοῖς πλεονεκτεῖν βουλομένοις μὴ οὐκ ἐκποδὼν ποιεῖσθαι τοὺς ἱκανωτάτους διακωλύειν· εἰ δέ, ὅτι τριάκοντά ἐσμεν καὶ οὐχ εἷς, ἧττόν τι οἴει ὥσπερ τυραννίδος ταύτης τῆς ἀρχῆς χρῆναι ἐπιμελεῖσθαι, εὐήθης εἶ. ἐπεὶ δέ, ἀποθνῃσκόντων πολλῶν καὶ ἀδίκως, πολλοὶ δῆλοι ἦσαν συνιστάμενοί τε καὶ θαυμάζοντες τί ἔσοιτο ἡ πολιτεία, πάλιν ἔλεγεν ὁ Θηραμένης ὅτι εἰ μή τις κοινωνοὺς ἱκανοὺς λήψοιτο τῶν πραγμάτων, ἀδύνατον ἔσοιτο τὴν ὀλιγαρχίαν διαμένειν. ἐκ τούτου μέντοι Κριτίας καὶ οἱ ἄλλοι τριάκοντα, ἤδη φοβούμενοι καὶ οὐχ ἥκιστα τὸν Θηραμένην, μὴ συρρυείησαν πρὸς αὐτὸν οἱ πολῖται, καταλέγουσι τρισχιλίους τοὺς μεθέξοντας δὴ τῶν πραγμάτων.

Επεξεργασία

Στην επεξεργασία του θέματος αυτού θα εστιάσουμε την προσοχή μας πάνω σε τρία κυρίως σημεία, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τα σημεία αυτά είναι:

(α) Λέξεις και εκφραστικοί τρόποι, που ενώ αποτελούν κλειδιά για την κατανόηση και μετάφραση του συγκεκριμένου αυτού κειμένου, αποτελούν και βασικό λεξιλογικό “στοκ” στην αρχαία θεματογραφία.

(β) Σύνταξη μακροπερίοδη και κάπως ανώμαλη που διακόπτεται από άνω στιγμές. Η πλοκή αυτή του λόγου αποκλείει την κατά λέξη μετάφραση και προϋποθέτει την απελευθέρωση από τη δουλική προσκόλληση στο πρωτότυπο.

(γ) Στο κείμενο οι ειδικές προτάσεις που πρόκειται να διδαχθούν: εισάγονται μόνο με το ὅτι, εκφέρονται όλες με ευκτική του πλαγίου λόγου και συνεμφανίζονται με άλλες που τους μοιάζουν. Επομένως: η επεξεργασία τους θα πρέπει να συμπληρωθεί με παραδείγματα εισαγόμενα με τον ειδικό σύνδεσμο ὡς, να γίνει η διάκρισή τους από αιτιολογικές προτάσεις που και αυτές εισάγονται με το ὅτι ή το ὡς, και να γίνει επίσης αναφορά στην ευκτική του πλαγίου λόγου.

Θα επεξεργαστούμε το παραπάνω θέμα παίρνοντάς το κατά ημιπεριόδους λόγω της φύσης του, ή κατά περιόδους.

Τῷ μὲν οὖν πρώτῳ χρόνῳ ὁ Κριτίας τῷ Θηραμένει ὁμογνώμων καὶ φίλος ἦν.

Από πρώτη άποψη η μετάφραση δεν δημιουργεί δυσκολίες. Πριν όμως κάποιος από τους μαθητές επιχειρήσει να μεταφράσει, θα πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας στο πρώτῳ χρόνῳ και στο ὁμογνώμων, προβληματιζόμενοι  ως εξής: ο πρώτος χρόνος είναι η πρώτη χρονιά ή ο πρώτος καιρός. Τα λεξικά λένε ότι χρόνος = χρονικό διάστημα. Όσο για το ὁμογνώμων, η λέξη είναι σύνθετη από το ὁμοῦ + γνώμη, και σημαίνει: ομόγνωμος, σύμφωνος.

Τώρα μπορούμε να μεταφράσουμε: “Τον πρώτο καιρό λοιπόν ο Κριτίας ήταν σύμφωνος και φίλος με το Θηραμένη”.

ἐπεὶ δὲ αὐτὸς προπετὴς ἦν ἐπὶ τὸ πολλοὺς ἀποκτείνειν, ἅτε καὶ φυγὼν ὑπὸ τοῦ δήμου, ὁ δὲ Θηραμένης ἀντέκοπτε, λέγων ὅτι οὐκ εἰκὸς εἴη θανατοῦν, εἴ τις ἐτιμᾶτο ὑπὸ τοῦ δήμου, τοὺς δὲ καλοὺς κἀγαθοὺς μηδὲν κακὸν εἰργάζετο.

Εδώ σε επίπεδο λεξιλογίου θα σταθούμε: στο επίθετο προπετής που παράγεται από το πρό + πίπτω = σκύβω προς τα εμπρός, και σημαίνει: πρόθυμος, επιρρεπής· στο επιρρηματικό ἅτε που ενισχύει την αιτιολογική σημασία της μετοχής φυγών· στη φράση φυγὼν ὑπὸ τοῦ δήμου = επειδή εξορίστηκε επί δημοκρατίας· στο ρήμα ἀντικόπτω = αντικρούω· στην περιφραστική έκφραση οὐκ εἰκός ἐστι = δεν είναι σωστό· στη φράση καλὸς κἀγαθός που δεν μεταφράζεται, αλλά θα μπορούσε να αποδοθεί με τη φράση “σε όλα εξαίρετος”· στο ρήμα ἐργάζομαι = κάνω.

Σε επίπεδο συντακτικής ανάλυσης θα χαρακτηρίσουμε τις τρεις πρώτες προτάσεις ως αιτιολογικές, θα εντοπίσουμε την ειδική ὅτι οὐκ εἰκὸς εἴη εξηγώντας ότι η ευκτική του πλαγίου λόγου οφείλεται στην εξάρτηση της πρότασης από το ἀντέκοπτε, θα χαρακτηρίσουμε το εἴ τις ἐτιμᾶτο… ως αιτιολογική πρόταση και την τελευταία ως κύρια.

Στη μετάφραση, παραλείποντας το ἐπεί θα πούμε: “Όμως ο ίδιος ήταν επιρρεπής στο να σκοτώνει πολλούς πολίτες (για να βγάλει το άχτι του), επειδή και εξορίστηκε επί δημοκρατίας, ενώ ο Θηραμένης προσπαθούσε να τον αναχαιτίσει, λέγοντας ότι δεν είναι σωστό να σκοτώνουν ανθρώπους, για το λόγο ότι τους τιμούσε ο λαός και ο Θηραμένης δεν πείραξε καθόλου τους πολίτες που ήταν από κάθε άποψη εξαίρετοι”.

Και συνεχίζει ο Θηραμένης:

ἐπεὶ καὶ ἐγώ, ἔφη, καὶ σὺ πολλὰ δὴ τοῦ ἀρέσκειν ἕνεκα τῇ πόλει καὶ εἴπομεν καὶ ἐπράξαμεν· ὁ δὲ (ἔτι γὰρ οἰκείως ἐχρῆτο τῷ Θηραμένει) ἀντέλεγεν ὅτι οὐκ ἐγχωροίη τοῖς πλεονεκτεῖν βουλομένοις μὴ οὐκ ἐκποδὼν ποιεῖσθαι τοὺς ἱκανωτάτους διακωλύειν· εἰ δέ, ὅτι τριάκοντά ἐσμεν καὶ οὐχ εἷς, ἧττόν τι οἴει (ἤ) ὥσπερ τυραννίδος ταύτης τῆς ἀρχῆς χρῆναι ἐπιμελεῖσθαι, εὐήθης εἶ.

Στην πρόταση αυτή από λεξιλογική άποψη προσέχουμε: το οἰκείως ἐχρῆτο = συμπεριφερόταν φιλικά· την απρόσωπη έκφραση οὐκ ἐγχωρεῖ = δεν επιτρέπεται· τη φράση τοῖς βουλομένοις πλεονεκτεῖν = σ’ αυτούς που θέλουν να επικρατούν· εξηγούμε, με την ευκαιρία, ότι το ρήμα πλεονεκτῶ παράγεται από το πλεονέκτης και αυτό από το πλέον + ἔχω = έχω ή παίρνω ή απαιτώ περισσότερα από όσα δικαιούμαι, πλεονεκτώ· το επίρρημα ἐκποδών (ἐκ + ποδῶν) = έξω των ποδών, έξω από το δρόμο· ἐκποδὼν ποιοῦμαι = απομακρύνω από τα πόδια μου, εξουδετερώνω, απαλλάσσομαι· προσέχουμε ακόμη: το ἧττον που είναι συγκριτικός βαθμός του κακῶς και σημαίνει λιγότερο· το εὐήθης (από το εὖ + ἦθος), που στην αρχή σημαίνει τον έχοντα καλό ήθος, καλή καρδιά, τον άδολο, αλλά εδώ: τον ανόητο, το μωρό, τον αγαθούλη.

Σημειώνουμε ακόμη πως η λέξη ή η φράση που είναι κλεισμένη σε αγκύλες […] θεωρείται από τον εκδότη του κειμένου ως ύποπτη, ότι δεν ανήκει δηλαδή στον αρχαίο συγγραφέα, αλλά προστέθηκε αργότερα από κάποιον αντιγραφέα του κειμένου.

Από συντακτική άποψη η πρώτη ημιπερίοδος δεν δημιουργεί προβλήματα. Αντιθέτως στη δεύτερη θα προσέξουμε: α) την παρενθετική κύρια πρόταση ἔτι γὰρ οἰκείως ἐχρῆτο… β) την ειδική ὅτι οὐκ ἐγχωροίη… που εκφέρεται με ευκτική του πλαγίου λόγου ως εξαρτώμενη από το ἀντέλεγε· γ) τη σύνταξη του απρόσωπου οὐκ ἐγχωροίη τοῖς βουλομένοις πλεονεκτεῖν (το βουλομένοις δοτ. προσωπ. στο ἐγχωροίη) με υποκείμενο στο ἐγχωροίη το μὴ οὐκ ἐκποδὼν ποιεῖσθαι και στο ἐκποδὼν ποιεῖσθαι υποκείμενο τοὺς βουλομένους πλεονεκτεῖν και αντικείμενο τοὺς ἱκανωτάτους διακωλύειν. Η συντακτική δηλαδή σειρά εδώ είναι: ὁ δὲ Θηραμένης ἀντέλεγεν ὅτι οὐκ ἐγχωροίη τοῖς βουλομένοις πλεονεκτεῖν μὴ οὐ ποιεῖσθαι ἐκποδὼν τοὺς ἱκανωτάτους διακωλύειν· θα προσέξουμε ακόμη: δ) την πρόταση ὅτι τριάκοντά ἐσμεν που είναι δευτερεύουσα αιτιολογική· ε) τον υποθετικό λόγο εἰ δὲ ἧττον οἴει… εὐήθης εἶ. Η δήλωση του πραγματικού (α΄ είδος) με τον υποθετικό αυτό λόγο δείχνει πως ο Κριτίας δεν έχει την παραμικρή αμφιβολία για την ορθότητα της σκληρής πολιτικής του. Είπε λοιπόν συνεχίζοντας ο Θηραμένης, για να πάρει την απάντηση από τον Κριτία:

“Γιατί κι εγώ κι εσύ και είπαμε και πράξαμε πολλά, για να γίνουμε αρεστοί στην πόλη. Ο Κριτίας όμως αντέλεγε (απλώς) ―γιατί ακόμα συμπεριφερόταν φιλικά προς το Θηραμένη― ότι δεν επιτρέπεται σ’ αυτούς που θέλουν να ασκούν εξουσία να μην ξεφορτώνονται όσους έχουν την ικανότητα να τους σταθούν εμπόδιο στο έργο τους. Αν όμως εσύ νομίζεις ότι, επειδή είμαστε τριάντα και όχι ένας, πρέπει να φροντίζουμε για την εξουσία μας αυτή σαν να είναι κάτι λιγότερο από τυραννίδα, είσαι κουτός”.

Ἐπεὶ δὲ ἀποθνῃσκόντων πολλῶν καὶ ἀδίκως, πολλοὶ δῆλοι ἦσαν συνιστάμενοί τε καὶ θαυμάζοντες τί ἔσοιτο ἡ πολιτεία, πάλιν ἔλεγεν ὁ Θηραμένης ὅτι, εἰ μή τις κοινωνοὺς ἱκανοὺς λήψοιτο τῶν πραγμάτων, ἀδύνατον ἔσοιτο τὴν ὀλιγαρχίαν διαμένειν.

Λεξιλογικά: συνίσταμαι = συμπαρατάσσομαι, συνεννοούμαι· θαυμάζω = απορώ· τί ἔσοιτο ἡ πολιτεία = πού θα καταντήσει η πολιτεία· οἱ κοινωνοὶ τῶν πραγμάτων = αυτοί που έπαιρναν μέρος στη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων.

Σε επίπεδο σύνταξης η προσοχή μας εντοπίζεται: στη γενική απόλυτη: ἀποθνῃσκόντων πολλῶν, στην πλάγια ερώτηση τί ἔσοιτο ἡ πολιτεία, στην κύρια πρόταση πάλιν ἔλεγεν ὁ Θηραμένης, στην ειδική πρόταση ὅτι ἀδύνατον ἔσοιτο, και στον υποθετικό λόγο εἰ μή τις λήψοιτο… ἀδύνατον ἔσοιτο.

Στη μετάφραση, επειδή υπάρχουν ουσιαστικά δύο αιτιολογικές προτάσεις η μία μέσα στην άλλη, δηλαδή η γενική απόλυτη ἀποθνῃσκόντων πολλῶν και η πρόταση ἐπεὶ δὲ πολλοὶ δῆλοι ἦσαν, για να πετύχουμε πιο στρωτό νεοελληνικό λόγο, θα μεταφέρουμε την πρώτη πρόταση ως αιτιολογική και θα συνδέσουμε μαζί της τη δεύτερη με το σύνδεσμο καί.

Μεταφράζουμε:

“Επειδή όμως φονεύονταν πολλοί και με τρόπο άδικο, και ήταν ολοφάνερο πως πολλοί συνεννοούνταν μεταξύ τους έχοντας την απορία πού θα καταλήξει η πολιτεία, πάλι έλεγε ο Θηραμένης ότι, αν δεν προσλάβουν αρκετούς συνεργάτες στη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων, ήταν αδύνατο να διατηρηθεί η ολιγαρχία”.

Και καταλήγει ο Ξενοφών:

Ἐκ τούτου μέντοι Κριτίας καὶ οἱ ἄλλοι τριάκοντα, ἤδη φοβούμενοι καὶ οὐχ ἥκιστα τὸν Θηραμένη, μὴ συρρυείησαν πρὸς αὐτὸν οἱ πολῖται, καταλέγουσι τρισχιλίους τοὺς μεθέξοντας δὴ τῶν πραγμάτων.

Μετάφραση: “Ύστερα από αυτό όμως ο Κριτίας και οι άλλοι τριάντα, επειδή φοβούνταν προπάντων το Θηραμένη, μήπως δηλαδή συσπειρωθούν γύρω του οι πολίτες, έκαμαν κατάλογο από 3.000 πολίτες, για να πάρουν μέρος, όπως έλεγαν (= δὴ), στη διοίκηση της πολιτείας”.

Επεξεργασία Ειδικών Προτάσεων

Αποδελτιώνοντας ή υπογραμμίζοντας τις ειδικές προτάσεις που υπάρχουν στο κείμενο, μαζί με το ρήμα της κύριας πρότασης, έχουμε την εξής εικόνα:

ἔλεγε (λέγων) ὅτι οὐκ εἰκὸς εἴη θανατοῦν.

ὁ δὲ πάλιν ἀντέλεγεν ὅτι οὐκ ἐγχωροίη.

πάλιν ἔλεγεν ὁ Θηραμένης ὅτι ἀδύνατον ἔσοιτο τὴν ὀλιγαρχίαν διαμένειν.

Στα παραδείγματα αυτά προσθέτουμε και άλλα με το ὅτι + οριστική:

οἶδα ὅτι Κῦρος νομίζει ἀδικεῖσθαι.

πυνθάνομαι ὅτι τὸ ὄρος οὐκ ἄβατόν ἐστι.

Επίσης προσθέτουμε παραδείγματα με τον ειδικό σύνδεσμο ὡς:

πρόφασιν ἔχει ὡς εἰρήνην βούλεται.

Ξενοφῶντος τῶν ὁπλιτῶν τις κατηγόρησεν ὡς ὑβρίζει τοὺς ἄνδρας.

Επεξεργαζόμενη τα παραδείγματα αυτά η τάξη βρίσκει ότι:

(α) Οι ειδικές προτάσεις εισάγονται με τους ειδικούς συνδέσμους ὅτι και ὡς.

(β) Η ειδική πρόταση που εισάγεται με το ὅτι εκφράζει βεβαιότητα· η ειδική πρόταση που εισάγεται με το ὡς εκφράζει απλή γνώμη του λέγοντος.

(γ) Οι ειδικές προτάσεις είναι προτάσεις κρίσεως και κανονικά εκφέρονται με οριστική· όταν όμως το ρήμα από το οποίο εξαρτώνται είναι ιστορικού χρόνου, εκφέρονται με ευκτική, αλλά όχι πάντοτε.

(δ) Με ειδική πρόταση συντάσσονται:

τα λεκτικά ρήματα: λέγω, ἀγγέλλω, κτλ.

τα αισθητικά (αἰσθάνομαι, ἀκούω) και τα γνωστικά (οἶδα, γιγνώσκω, κτλ.).

Προσθέτουμε ακόμη ότι οι ειδικές προτάσεις μπαίνουν:

(α) Ως υποκείμνο απρόσωπων ρημάτων ή εκφράσεων: ἀγγέλλεται ή δῆλόν ἐστιὅτι

• (β) Ως αντικείμενο: ὁ δὲ ἀντέλεγεν ὅτι οὐκ ἐγχωροίη.
• (γ) Ως επεξήγηση ουδετέρου γένους αντωνυμίας, συνήθως δεικτικής: λέγω ὑμῖν καὶ τόδε, ὅτι Κῦρος ἀπέθανε.

Τέλος οι φράσεις εὖ οἶδ’ ὅτι, δῆλον ὅτι, όπου δεν ακολουθεί ρήμα, μπαίνουν ως βεβαιωτικά επιρρήματα και σημαίνουν: βεβαίως, βεβαιότατα, προφανώς.

Επεξεργασία λεξιλογίου

Επεξεργαζόμενοι με περισσότερη προσοχή το λεξιλόγιο θα διαπιστώσουμε ότι αρκετές από τις λέξεις που συναντάμε στο θέμα τις χρησιμοποιούμε και σήμερα με την ίδια σημασία. Οι λέξεις αυτές είναι οι εξής:

ἐγώ, σύ, πολλά, ἀρέσκω (χωρίς το κ), λέγω, πράττω, πλεονεκτῶ, τυραννίς, ἐπιμελοῦμαι, ἀποθνῄσκω, ἀδίκως, κοινωνός, ὀλιγαρχία, φοβοῦμαι, μετέχω, φίλος, ὁμογνώμων – ὁμόγνωμος, θανατῶ – θανατώνω, καλός, ἥκιστα, ἀρχή = έναρξη αλλά και εξουσία.

Μια άλλη κατηγορία λέξεων είναι αυτές που δεν τις χρησιμοποιούμαι πια· η ρίζα όμως αρκετών από αυτές έχει επιζήσει μέσα σε παράγωγά τους.

Έτσι:

Μια τρίτη κατηγορία λέξεων, που είναι και οι πλέον ενδιαφέρουσες, αποτελούν αυτές που τις χρησιμοποιούμε και σήμερα με την ίδια ακριβώς μορφή αλλά ή με την ίδια σημασία με την οποία τις χρησιμοποιούσαν οι Αρχαίοι ,και με κάποια άλλη ή κάποιες άλλες παράλληλα, ή και με εντελώς διαφορετική σημασία.

Αξίζει να παρατηρηθεί πως η έννοια όλων των παραπάνω αρχαίων λέξεων στενεύει στα νέα ελληνικά· με τις ίδιες δηλαδή λέξεις εννοούμε σήμερα λιγότερα πράγματα. Υπάρχει, φυσικά, και το αντίθετο φαινόμενο, που θα το παρατηρήσουμε σε άλλα παραδείγματα.

Όλες οι λέξεις και οι εκφράσεις που επεξεργαστήκαμε πιο πάνω δεν παρουσιάζονται βέβαια με την ίδια συχνότητα στα αρχαία κείμενα. Γι’ αυτό θα πρέπει να απομονώσουμε τώρα το βασικό λεξιλόγιο ταξινομώντας το σε δύο στήλες:

Γραμματική:

Απομένει να μελετήσουμε τα βασικά ανώμαλα ρήματα του κειμένου καθώς και άλλα ενδιαφέροντα κλιτά και άκλιτα μέρη του λόγου.

Σαν τέτοια ξεχωρίζουμε:

Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος

Πλήρες εκπαιδευτικό υλικό για τα Αρχαία Ελληνικά Λυκείου

• Πώς θα εξετάζονται τα Αρχαία ελληνικά στη Β’ και τη Γ’ Λυκείου
• Αρχαία Ελληνικά Γ΄ Λυκείου: Κριτήρια αξιολόγησης από το ΙΕΠ σύμφωνα με τις νέες ρυθμίσεις
• 15 δωρεάν βοηθήματα για το «άγνωστο κείμενο» στα αρχαία ελληνικά
• «Συνοπτικό Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας» δωρεάν e-book
• «Αρχαία Ελληνικά: Ασκήσεις Γραμματικής και Συντακτικού» δωρεάν e-book
• Κατεβάστε δωρεάν τη Γραμματική και το Συντακτικό του Αχιλλέα Τζάρτζανου
• Κατεβάστε δωρεάν 200+ σχολικά βοηθήματα από το schooltime.gr

1. Αρχαία Α’ Λυκείου, 2. Αρχαία Β’ Λυκείου, 3. Αρχαία Γ’ Λυκείου, 4. Υποστηρικτικό υλικό, 5. Γραμματική, 6. Συντακτικό 7. Άγνωστο κείμενο

Ακολουθήστε την επίσημη σελίδα μας στο facebook schooltime για να βλέπετε τις σημαντικότερες ειδήσεις στη ροή του schooltime.gr

Δείτε επίσης

Φύλλο Εργασίας στα Αρχαία Ελληνικά Α’ Γυμνασίου, Ενότητα 2

Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Γ’ Γυμνασίου - Διαγώνισμα 1η Ενότητα

Νοέμβριος: από πού προέρχεται η λέξη;

28η Οκτωβρίου 1940 – Συνοπτική παρουσίαση του Ελληνοϊταλικού Πολέμου

Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, 26 Οκτωβρίου 1912

Μετεγγραφές φοιτητών 2022: Ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα - Υποβολή ενστάσεων