Σε ένα από τα πιο γνωστά κείμενα του Πλάτωνα, στην αλληγορία (και όχι μύθο του Σπηλαίου), ένα μικρό απόσπασμα από το τιτάνιο πόνημα του πατέρα του Ιδεαλισμού, αναλύονται με μεστό, συνοπτικό και ιδιαίτερα συμβολικό τρόπο τα επίπεδα της πραγματικότητας.
Σε ένα ζοφερό σπήλαιο, δεσμώτες που κοιτούν την μία πλευρά του σπηλαίου και βλέπουν μόνο σκιές από αντικείμενα που περνούν από την πίσω πλευρά. Δέσμιοι, ανήμποροι να γυρίζουν το βλέμμα τους αλλού, από την παιδική τους ηλικία, το μόνο θέαμα τους, η μόνη τους επαφή με την πραγματικότητα είναι οι σκιές στον τοίχο, τα ψευδεπίγραφα κακέκτυπα των κακέκτυπων. Δύο επίπεδα πίσω από την πραγματικότητα. Μακριά από την Αλήθεια, την αλήθεια που γνώρισαν στον υπερβατικό κόσμο των Ιδεών, δεν μπορούν ούτε να φανταστούν το Αληθές, το αιώνιο, το αυθεντικό.
Η περιγραφή, σχεδόν, ανατριχιαστική. Ο εξωτερικός παρατηρητής της ιστορίας μόνο δέος μπορεί να νιώσει, φόβο, οίκτο. Και αν ποτέ βάλει τον εαυτό του στην θέση των δεσμωτών ή τολμήσει να παραλληλίσει την δική του κατάσταση με την δική τους τότε τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο σοβαρά.
Ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί την αλληγορία για να απαλλάξει τους πρωταγωνιστές από τα επιμέρους χαρακτηριστικά των ηρώων, θέλει να καθολικοποιήσει την εικόνα, την κάνει κτήμα ες αεί. Απογυμνώνει τους δεσμώτες από τα καθέκαστα και τους αφήνει με τα καθόλου, όπως οι Ιδέες, ένας δεσμώτης χωρίς όνομα, μία ιστορία χωρίς χρονικό στίγμα, η απόλυτη καθολικοποίηση. Η περιγραφή καθίσταται άχρονη, οι ήρωες ανώνυμοι και το τοπίο στατικό. Για να σταθεί απέναντί μας και να λειτουργήσει σαν καθρέπτης, ο καθρέπτης του ανθρώπινου είναι που καθημερινά απομακρύνεται από το Είναι και την Ουσία και προσκολλάται στο Γίγνεσθαι που όσο φανταχτερό και αν είναι, παραμένει Ανούσιο, πεπερασμένο και θλιβερό.
Βλέπουμε τις σκιές των σκιών, συμβιβαζόμαστε φιλοσοφικά, επιστημονικά και καθημερινά με το φαίνεσθαι γιατί έτσι μάθαμε, έτσι μας βολεύει, έτσι δεν κουράζουμε το Νου και όταν για κάποιο λόγο δούμε το Φως δυσανασχετούμε διότι μας πονούν τα μάτια. Τα μάτια, η όραση, οι σκιές, η φωτιά μέσα στο σπήλαιο, όλα έχουν να κάνουν με το φως, τη γνώση, την Αλήθεια.
Εναλλάσσονται τα οντολογικά και γνωσιολογικά επίπεδα μέσα στο σπήλαιο. Η διαλεκτική στα καλύτερα της. Ένας ανηφορικός δρόμος οδηγεί στον εξωτερικό χώρο, κοντά στο φως του Ήλιου. Η ιδέα του Αγαθού, στέκεται εκεί, αιώνια, σταθερή, άχρονη. Ο απελευθερωμένος δεσμώτης (με βία, είτε γρήγορα είτε βίαια) σπάει τα δεσμά (χωρίς να ξέρουμε τον λόγο), πρέπει να ανηφορίσει. Η ανηφόρα, σύμβολο προσπάθειας αλλά και παραπομπή για την αναβάθμιση, την γνωσιακή, οντολογική και ψυχική εξύψωση.
Τον δρόμο θα τον ονομάζαμε φιλοσοφία και τον δεσμώτη πλέον φιλόσοφο. Αυτός που αγαπάει τη σοφία. Ο φιλόσοφος δεν είναι σοφός, επιδιώκει την σοφία. Δεν θα γίνει ποτέ σοφός, θα γίνει σοφότερος ή τουλάχιστον θα γνωρίσει την άγνοιά του.
Η πορεία προς το Φως δεν είναι ποτέ εύκολη. Δεν γίνεται τυχαία αλλά ενσυνείδητα σύμφωνα με το αρχαίο αρεταϊκό πρότυπο που έρχεται σε αντίθεση με το Καντιανό και το ωφελιμιστικό πρότυπο. Η πρώτη εμφάνιση της έννοιας της ελεύθερης βούλησης. Δεν υπάρχει προσταγή ούτε υπολογισμός ωφέλειας. Όπως και στον Αριστοτέλη έτσι και εδώ ο δρόμος προς την γνώση, την αρετή και της εν τέλει ευδαιμονία έρχεται με πλήρη συνείδηση.
Το παιχνίδι του φιλοσόφου με το Είναι, το Γίγνεσθαι, την Εικασία, τη Γνώση και τις έννοιες που γίνονται αντικείμενο της γνωσιολογίας πολύ αργότερα αποτελεί πραγματικά ένα δείγμα υψηλού στοχασμού και απαιτεί μελέτη και ανάλυση πολλών επιπέδων. Κάθε γραμμή στον Πλάτωνα κρύβει πίσω της όχι μόνο βαθύτερα νοήματα αλλά και παράδοση χρόνων και θεωρίες άλλων φιλοσόφων.
Μέρκατας Γιώργος*
Φιλόλογος, ΜSC Συστηματικής Φιλοσοφίας
♦ Αν θέλετε να ενημερώνεστε μέσω facebook για όλες τις νέες δημοσιεύσεις, ακολουθήστε τη σελίδα μας επιλέγοντας τον σύνδεσμο: schooltime
