«Η αυτοκτονία στην αρχαία Ελλάδα με σημείο αναφοράς την Αντιγόνη» του Θανάση Πάνου

Περί της αυτοκτονίας στην αρχαία Ελλάδα

«Η αυτοκτονία στην αρχαία Ελλάδα με σημείο αναφοράς την Αντιγόνη»

Ο Μύθος των Λαβδακιδών είναι γενεαλογικός και από αυτή την άποψη τροφοδοτεί τη φιλοσοφία της τραγωδίας που συνδυάζει τις ερμηνείες και μπορεί να αποφανθεί «θεατρικά».

Περικλείει στα πρόσωπα και τα έργα τους όλα τα απαράδεκτα-δυνατά και αδύνατα-ανθρώπινα: Ασέβειες, παιδεραστίες, παιδοκτονίες, περιφρονήσεις θεσμών, πατροκτονίες, ανθρωποκτονίες, αδελφοκτονίες, ανθρωποφαγίες, αιμομιξίες, μητροκτονίες, αυτοκτονίες κ.λ.π.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Ο Λάιος ασέλγησε το γιο του Πέλοπα, Χρύσιππο και μετά από μάχη τον Χρύσιππο τον σκότωσαν τα αδέλφια του, Ατρέας και Θυέστης.

Ο Λάιος μετά πήρε την Ιοκάστη και ο χρησμός προειδοποίησε ότι αν κάνει παιδί θα τον σκοτώσει. (χρησμός με ακρίβεια)

Η Ιοκάστη τον μέθυσε (τον βίασε) έκανε παιδί και ο Λάιος (τρομοκρατημένος) το έριξε στον Κιθαιρώνα.

Ο Οιδίποδας (το παιδί που γλύτωσε) όταν μεγάλωσε πήγε στο Μαντείο να μάθει ποιος είναι (και ίσως το μετάνιωσε) εκεί του είπαν ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μάνα του.

Στο δρόμο, έτυχε και σκότωσε τον πατέρα του και στη Θήβα που έφτασε τον έκαναν βασιλιά στον θρόνο που χήρευε. Γυναίκα του, έγινε η χήρα βασίλισσα και έκαναν δύο γιους και δύο κόρες.

Όταν έμαθε ποιος είναι, αυτοτυφλώθηκε και η Ιοκάστη (μάνα και γυναίκα του) αυτοκτόνησε, ενώ οι δύο γιοί του πολέμησαν για το θρόνο και αλληλοσκοτώθηκαν. (αιματοβαμμένη διεκδίκηση για αιματοβαμμένο θρόνο)

Ο νέος βασιλιάς Κρέοντας απαγόρεψε να θάψουν τον έναν αδελφό, αλλά η αδελφή του Αντιγόνη τον έθαψε. ( έκλεισε σ’ ένα σκοτεινό τάφο την Αντιγόνη, για να πεθάνει ζωντανή και αυτή αυτοκτόνησε, κρεμασμένη από το σεντόνι του κρεβατιού της)

Ο γιος του Κρέοντα, ο Αίμονας, που ήταν μνηστή του η Αντιγόνη, αυτοκτόνησε και στη συνέχεια αυτοκτόνησε και η μητέρα του.

ΣΧΟΛΙΑ

Οι δύο μύθοι, των Λαβδακιδών και των Ατρειδών, που έδωσαν το θέμα στις τέσσερεις τραγωδίες του Σοφοκλή αναφέρονται στους βασιλείς της Θήβας και του Άργους.

Πολιτικός αλλά και ιστορικός ο μύθος του Σοφοκλή, είναι και η «ηρωική» ιστορία της πόλης. Την Ύβρη που συνεχίζεται από γενιά σε γενιά, επωμίζονται άτομα που είναι ανεύθυνα, αλλά στη διαδικασία η Ατη τα καθιστά υπόδικα και τα παραδίδει στη Δίκη.

Με εξαιρετική χάρη, δύναμη και με την απαράμιλλη τέχνη του, διηγείται ο Σοφοκλής το μύθο αυτό, στην ωραιότερη από τις τραγωδίες του την “Αντιγόνη”.

(Μετά από το θάνατο του πατέρα τους οι δυο γιοι του συμφώνησαν να βασιλεύουν από ένα χρόνο ο καθένας. Αλλά, όταν πέρασε ο πρώτος χρόνος, ο Ετεοκλής αρνήθηκε να παραδώσει τη βασιλεία στον αδελφό του τον Πολυνείκη, που φεύγοντας από τη Θήβα ξαναγύρισε με στρατό και πολιόρκησε την πατρίδα του. Στον πόλεμο σκοτώθηκαν και τα δυο αδέλφια και ο Κρέοντας, που πήρε το θρόνο, διάταξε να θάψουν με τιμές τον Ετεοκλή, αλλά να αφήσουν άταφο το σώμα του Πολυνείκη)

ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ-ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ

Η Αντιγόνη (κόρη του βασιλιά των Θηβών Οιδίποδα και της Ιοκάστης, αδελφή της Ισμήνης, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη) θεώρησε φοβερό και ανόσιο έργο να παραμείνει άταφο το κορμί του αδελφού της, γιατί έτσι ποτέ δε θα έβρισκε ανάπαυση και θα περιφερόταν για πάντα το πνεύμα του στον πάνω κόσμο.

Η αντίσταση στον Νόμο εξισώνεται με μια πράξη η οποία θα μετασχηματίσει την πραγματικότητα κατακλυσμιαία και η προσωπική θυσία της ηρωίδας δείχνει την αφοσίωση σε μια ηθική πέραν του καλού και του κακού, στον «γενναίο και ευγενή» θάνατο.

Ο πριν της ώρας του, ο αφύσικος και οδυνηρός θάνατος αποδίδεται με την ελληνική λέξη “Ευθανασία”, η οποία σημαίνει τον ωραίο θάνατο, το “καλώς θανείν” της Αντιγόνης του Σοφοκλή, το “θάνατο για την αρετή”, “ένας αξιοζήλευτος θάνατος στην Ελλάδα”.

“Ευθανασία”, όμως, είναι και ο γενναίος θάνατος, η ηρωική αυτοκτονία στο πεδίο της μάχης, δηλαδή το Σπαρτιατικό ιδεώδες θανάτου, (Λεωνίδας), που οικοδομήθηκε πάνω στον ηρωικό κώδικα τιμής, που διέπει την αρχαία κοινωνία και παραπέμπει στον “καλό” και “ευκλεή θάνατο” του Ομηρικού Έκτορα.

Το πρόθεμα “ευ” είναι το επίρρημα “εδ” ή το επικό “ευ” (το ουδέτερο του “ευς”), που σημαίνει “καλός, ωραίος, γενναίος, ευγενής”. Το δεύτερο μέρος της λέξης αποδίδει την ελληνική έκφραση για το φυσικό θάνατο, “θάνατος”.

Οι ερμηνείες κι απόψεις πάνω στο θέμα της αυτοκτονίας στην αρχαία Ελλάδα ακολουθούν γενικά δύο διχασμένες κατευθύνσεις, θετική και αρνητική, με τις υπέρ αυτών αντίστοιχα, ιδεολογίες και θεολογικές τεκμηριώσεις.

Οι Κυνικοί φιλόσοφοι συνιστούσαν δύο αρχές να τηρούνται. Να επιδιώκουν οι άνθρωποι την καλλιέργεια του νου και την ανάπτυξη της σύνεσης. Αν δεν ακολουθούσαν αυτόν το δρόμο, θα έπρεπε να βάλουν στο λαιμό τους βρόχο. (Πλούταρχος, στα Ηθ.1039: «δει κτάσθαι νουν ή βρόχον»).

Οι Στωικοί υπήρξαν υπέρμαχοι της αυτοκτονίας, του “καλώς θανείν ” απόρροια της θέσης τους ότι η ζωή και ο θάνατος είναι αδιάφορα πράγματα και έτσι ο καθένας μπορεί να καταλείπει το βίο του ευθύς ως νομίσει ότι η ζωή του γίνεται δύσκολη και αφόρητη. «Ευλόγως αξάγειν εαυτόν του βίου» (Διογ. Λαέρτιος, 7, 130).

Ο Ηγεσίας, ο «πεισιθάνατος», εκπρόσωπος των Ηδονιστών, (της Κυρηναϊκής Σχολής) αναφέρει: «γεμάτη κακά και συμφορές η ζωή, δεν προσφέρει την ευδαιμονία, η οποία είναι ανέφικτη γι’ αυτό είναι προτιμότερος ο θάνατος»

Αντίθετα, Οι Ορφικοί και οι Πυθαγόρειοι, θέτοντας το θέμα της ψυχής στο επίκεντρο, ανέφεραν ότι οι θεοί την εμφύσησαν στο σώμα μας το οποίο αποτελεί και την φυλακή της. Το να λύει ο άνθρωπος τον εαυτό του από αυτά τα δεσμά και να δραπετεύει είναι ενάντια στη θέληση του Θείου.

Ότι το σώμα είναι δεσμωτήριο της ψυχής, στο οποίο ο άνθρωπος εκτίει τιμωρίες λόγω των παραπτωμάτων της στην προηγούμενη ζωή, υποστηρίζει και ο Πλάτων. «μη θεμιτόν είναι εαυτόν βιάζεσθαι…» (δεν είναι σωστό να ασκούμε βία πάνω στο σώμα μας). Φαίδ. 62Β. Η ψυχή ως αθάνατη, δεν μπορεί να αποφύγει τα δεινά της ζωής και η αυτοκτονία δεν δίνει περιθώρια χρόνου να βελτιωθεί ηθικά και να καθαρθεί από τις αμαρτίες. «αποφυγή κακών ουδέ σωτηρία πλην του «ως βελτίστην και φρονιμωτάτην γενέσθαι» (Φαίδ. 107C).

Επίσης και ο Αριστοτέλης, αποφαίνεται «Φαύλοι γαρ βροτών ου πονείν δυνάμενοι θανείν αιρούσιν» (οι πιο ανόητοι από τους ανθρώπους μη μπορώντας να αντισταθούν στις δυσκολίες προτιμάνε να αυτοκτονήσουν)

Αλλά και ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης δέχονται την αυτοκτονία ως λύση σε περιπτώσεις έμπονης ανίατης ασθένειας και στην χωρίς αξίες ντροπιασμένη ζωή.

Ο ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Ο “Ευθάνατος θάνατος”, το “καλώς θανείν “στην αρχαία Ελλάδα έχει την έννοια της ανακούφισης, της τιμωρίας, του τέλους μιάσματος και της διαφύλαξης του κύρους της προσωπικότητας.

Ο πλούτος της ελληνικής γλώσσας επιτρέπει τη φραστική απεικόνιση όλων των συναισθηματικών αποχρώσεων – τρόμο, έκπληξη, εκτίμηση προς το όργανο που εκτελεί την

αυτοχειρία, δηλ. το χέρι -“χείρας έαυτω έπι/προσφέρω”-αλλά και η πλούσια ρητορική χρήση κυριαρχείται από σύγχυση, έγκριση και θαυμασμό, κυρίως, όμως, από το στοιχείο της εθελοντικής ενέργειας με βάση το πρόθεμα “αυτό-“: “αυθαίρετος θάνατος, αυτοθελεί, ελεύθερος πότμος, εκούσιος θάνατος”, (Λατινικά: “mors voluntaria”), ενώ η φιλοσοφική θεώρηση της αυτοκτονίας εκφράζεται με το “εξάγω” και το “εύλογος εξαγωγή’, της οποίας δημιουργός θεωρείται ο Αντισθένης, μαθητής του Σωκράτη.

ΚΙΝΗΤΡΑ

Η πράξη της αυτοκτονίας στην αρχαιότητα ήταν ελεύθερη και άμεση. Μεγάλη σημασία έχουν τα κίνητρα, που ωθούσαν στην αυτοκτονία

1) για να αποφύγουν τη δυσφήμιση (“δυσκλεια”) και να διατηρήσουν μια έντιμη φήμη (“ευκλεία”)

2) για να αποφύγουν περαιτέρω βάσανα-η αυτοκτονία γίνεται εγγυήτρια της προσωπικής ελευθερίας.

3) για να δώσουν ένα τέλος στο άλγος.

4) για να θυσιαστούν για το κοινό καλό, επιτελώντας το καθήκον (“χρέος”), δηλαδή αυτοκτονούν για χάρη ανώτερων, υψηλών, πατριωτικών ιδεωδών.

ΤΡΟΠΟΙ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑΣ

Τρεις τρόποι αυτοκτονίας ήταν γενικώς αποδεκτοί και εφαρμόζονταν στην αρχαιότητα: η αγχόνη, το κώνειον, και το βάραθρο, ενώ αναφέρονται ως “συνεργούντα προς τον θάνατον” τα ξίφος, αγχόνη, κρημνός.

Το ρίξιμο στην πυρά είναι ένας άλλος τρόπος θανάτου, ένας τρόπος που σηματοδοτεί εξαιρετικές περιπτώσεις θανάτου. Οι μέθοδοι της αγχόνης και του κρημνού θεωρούνται γενικά ως βάση αλλά, μόνο το μέταλλο (ξίφος) αντιπροσωπεύει την ανδρεία.

Η αποχή από τροφή (“καρτερία”) είναι ιδιαίτερα ένας ελληνο-ρωμαϊκός τρόπος αυτοκτονίας. Το ρίξιμο στην πυρά έχει την ευωδιά ανατολικού λιβανιού. Η κατάποση δηλητηρίου θεωρούνταν μια έμμεση μέθοδος, με την οποία εξασθένιζε το στοιχείο της ελευθερίας του αυτόχειρα.

Το γήρας και η ανίατη ασθένεια θεμελιώνουν αιτία αυτοκτονίας (αυτό-ευθανασία) στην Αρχαιότητα.

(Αφροδίτη Α. Αβαγιανου Ph.D. Παν/μίου Ζυρίχης, ιστορικός Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας)

*Εικ.: Αντιγόνη – Νικηφόρος Λύτρας

…………………

Βασική βιβλιογραφία για την αυτοκτονία στην αρχαία Ελλάδα: Pauly- Wissowa, Real – Encyclopaedic

(Στουτγάρδη 1923), II. Α. 1134- 1135, ” Selbstmord”, (Thalheim). Der kleine Pauly, τόμ. V, 81- 82,

“Selbstmord”, (E. B.). Encyclopaedia of Religion and Ethics, τόμ. XII (1921), 26- 31, “Suicide (Greek

and Roman)”, (A. W. Mair). K. A. Geiger, Der Selbstmord im klassischen Altertum (Άουκσμπουργκ

1888). R. Hirzel, “Der Selbstmord”, Archiv für Religionswissenschaft 11 (Λειψία 1908): 75 κ. ε., 243 κ.

ε., 17 κ. ε. ( ανατύπ. Ντάρμσταντ 1966). Anton J. L. van Hoof, From Autothanasia to Suicide. Selfkilling

in Classical Antiquity (Λονδίνο / Νέα Υόρκη: έκδ. Routledge 1990). Elise P. Garrison, Groaning

Tears, Ethical and dramatic aspects of suicide in Greek Tragedy, Mnemosyne, Suppl. 147 (Λάϊντεν/ Ν.