Η Πόλις
Η Πόλις για τον ρεαλιστή φιλόσοφο αποτελεί ένα αδιαχώριστο σύνολο μερών .Ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται την πόλη ως «όλον», ως μία δηλαδή ολότητα, η οποία συνίσταται από επιμέρους κομμάτια(μέρη), τα οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με το ευρύτερο σύνολο .Ο ολισμός του Αριστοτέλη είναι ευρύτατα προφανής αφού δεν μπορεί να θεωρήσει τα μέρη ενός συνόλου «απομακρυσμένα» από το ίδιο το σύνολο που τους δίνει στην ουσία την ύπαρξή τους (π.χ. άγαλμα). Μέσα από αυτόν τον τρόπο σκέψης είναι δυνατό να ειπωθεί ότι η σχέση όλου και μερών χαρακτηρίζεται από μία διαλεκτικότητα, η οποία αποτελεί και την ίδια την ουσία τους .Στο πλαίσιο της πολιτικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη είναι αδύνατον να νοήσει κάποιος την πόλη-όλον χωρίς να αναφέρει και να συμπεριλάβει σε αυτή τους πολίτες (μέρη του συνόλου), όπως είναι συνάμα αδιανόητο να αναλύσει κάποιος την έννοια του πολίτη χωρίς να αναφερθεί σε όρους, όπως η πόλις, το πολίτευμα, το πολιτικόν εν γένει.
Ο Αριστοτέλης καταδεικνύοντας αυτές τις διαλεκτικές σχέσεις μεταξύ όλου και μερών αποφεύγει με ένα περίτεχνο αλλά και ουσιαστικό τρόπο να περιπέσει σε έναν «partes extra partes» οργανικισμό[1] και αναδεικνύει την ολιστική του αντίληψη για το πραγματικό[2]. Ο Αριστοτέλης αν και δε θεωρείται ιδιαίτερα διαλεκτικός φιλόσοφος, ενώ χαρακτηρίζεται από την πλειοψηφία ως σχολαστικός και αναλυτικός πρέπει να ειπωθεί ότι με μια βαθιά κατανόηση του η διαλεκτικότητα του είναι διάχυτη .Χωρίς φυσικά να αποκλείουμε τους άλλους ευρύτατα αποδεκτούς χαρακτηρισμούς για την φιλοσοφία του Αριστοτέλη, είναι δόκιμο να αναφερθεί ότι η φιλοσοφία του χαρακτηρίζεται και από μία βαθιά διαλεκτική εσωτερικών σχέσεων, η οποία εντοπίζεται έντονα στις σχέσεις που προαναφέρθηκαν (όλου-μερών). Επίσης αν και δε μπορεί να μιλήσει κανείς για καθαρό διαλεκτικό υλισμό στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη ,ο ίδιος αναγνωρίζει ότι κάποιες συγκρούσεις στο πλαίσιο της πόλης διαδραματίζονται από οικονομικά αίτια δηλαδή υλικά.
Ο Σταγειρίτης, επίσης, ορίζει τον σκοπό της πόλης (τέλος). Το τέλος της πόλης δεν αποτελεί απλά το ζην αλλά το ευ ζην .Το ζην για τον Αριστοτέλη, δηλαδή η απλή επιβίωση ,αποτελεί μόνο μέσο και όχι αυτοσκοπό για την πόλη. Ύψιστος σκοπός της πόλης αποτελεί η Ευδαιμονία μία έννοια βαρυσήμαντη στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, η οποία εμφανίζεται και στα Ηθικά Νικομάχεια. Φυσικά η κοινή χρήση αυτού του όρου και στα δύο μεγάλα έργα του φιλοσόφου συνδέει με άμεσο και σαφή τρόπο την Ηθική και την Πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη ενώ καταδεικνύει πασίδηλα το φιλοσοφικό πέρασμα της τελεολογίας και στη θεωρία του περί «πολιτικού».
Πολίτης
Στην πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη με τον όρο πολίτες δεν θεωρούνται όλοι οι κάτοικοι μίας πόλης (π.χ. δούλοι), όπως σημαίνει ο όρος σήμερα. Φυσικά αυτό πρόκειται για ένα πολύ μεγάλο ζήτημα και θέμα σοβαρού στοχασμού αλλά θα επικεντρωθούμε σε αυτούς που ο ίδιος ο φιλόσοφος θεωρεί ως πολίτες.
Κάθε πολίτης κατά τον Αριστοτέλη πρέπει μα συμμετέχει ενεργά στα κοινά της πόλης αφού αυτό επιτάσσει με ξεκάθαρο τρόπο η φύση του ως πολιτικό ον. Σε αντίθετη περίπτωση ο άνθρωπος-πολίτης ενεργεί αντίθετα σε σχέση με την ίδια του την φύση και στην εγγενή του τάση για πολιτικό βίο (vita activa). Το ευρύτερο πλαίσιο της σχέσης πολίτη – πόλης αποτελεί ένα διαλεκτικό δίπολο αμφίδρομης επιρροής. Για τον φιλόσοφο είναι απολύτως βέβαιο και φυσιολογικό να μην μπορεί να υπάρξει πόλη χωρίς πολίτες ενώ παράλληλα δεν μπορούμε να μιλάμε για την ίδια την έννοια του πολίτη εκτός του ευρύτερου πλαισίου μιας πόλης. Στόχος του κάθε πολίτη-ατόμου είναι η επίτευξη της ευδαιμονίας, η οποία όμως προϋποθέτει την αρετή και κατά την θεώρηση του Αριστοτέλη την μεσότητα.
Σημαντικό είναι να λεχθεί ότι η ευδαιμονία του πολίτη δεν είναι κάτι αυτόνομο και ιδιωτικό αλλά ταυτίζεται με την ευδαιμονία της πόλης, μία αντίληψη εκ διαμέτρου αντίθετη με τη σύγχρονη ιδιοτελή και επικρατούσα άποψη σχετικά με την ευτυχία του πολίτη.
Πολίτευμα
Το πολίτευμα αποτελεί ακρογωνιαίος λίθος του χαρακτηρισμού της πόλης αφού καθορίζει με απολύτως άμεσο τρόπο την μορφή και το περιεχόμενο της. Μιλώντας για την μορφή της πόλης εννοείται η δομή της (για παράδειγμα η ιεράρχηση της εξουσίας ), ενώ το περιεχόμενο είναι κατά κάποιο τρόπο η ευρύτερη νοοτροπία, δηλαδή το πνεύμα άσκησης και διανομής τόσο της εξουσίας όσο και του υλικού πλούτου.
Τα βασικά πολιτεύματα για τον Αριστοτέλη είναι έξι, τρία ορθά και τρία ημαρτημένα. Ορθά πολιτεύματα θεωρούνται η Βασιλεία, η Αριστοκρατία και η Πολιτεία ενώ παρεκβατικά θεωρούνται η Τυραννία, η Ολιγαρχία και η Δημοκρατία .Κύρια αιτία της δημιουργίας των παρεκβατικών πολιτευμάτων είναι η έννοια της φθοράς, ενώ ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους είναι η παραμέληση των συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου προς όφελος των εκάστοτε αρχόντων.
Η έννοια του πολιτεύματος συνιστά για τον ρεαλιστή φιλόσοφο πρωτεύον στοιχείο της ταυτότητας της πόλης .Η αλλαγή του πολιτεύματος σε μία πόλη (π.χ. από ολιγαρχία σε δημοκρατία) δημιουργεί κατά κάποιο τρόπο μία άλλη πόλη διαφορετική από την προηγούμενη. Φυσικά, ο Σταγειρίτης δεν κάνει το λάθος να παραμελήσει ως σημαντικότατους παράγοντες τον τόπο (τοποθεσία της πόλης ) αλλά και τους ίδιους τους κατοίκους, που την αποτελούν.
Στο συγκεκριμένο σημείο πρέπει να αναφέρουμε ότι διακρίνεται μία βαθύτατα διαλεκτική σχέση μεταξύ μορφής και περιεχομένου, δομικής διάταξης και ουσίας .Όντως η δομή μίας πόλης δείχνει τον τρόπο λειτουργίας της αλλά φυσικά αυτό έχει άμεση σχέση με το περιεχόμενο του πολιτεύματός της[3]. Είναι πασιφανές ότι ο Αριστοτέλης γνωρίζει τι περιγράφει και δεν μένει απλά στην επιφάνεια και το «φαίνεσθαι» του ζητήματος. Οι σκέψεις του όχι απλά μπορούν να χαρακτηριστούν ευφυείς αλλά και ιδιαίτερα σύγχρονες.
Μέρκατας Γιώργος*
Φιλόλογος, ΜSC Συστηματικής Φιλοσοφίας
____________________________________________
[1] Όλα δηλαδή τα μέρη ενός συνόλου δεν αυτονομούνται αλλά χαρακτηρίζονται από διαλεκτικές σχέσεις όλου-μερών.
[2] Σωκράτης Δεληβογιατζής, Ζητήματα Διαλεκτικής, Το πολιτικό διακύβευμα στον Αριστοτέλη, Ερωδιός, 4η Έκδοση, σ.143-159.
[3] Η δομή της πόλης έχει άμεση σχέση με τον τρόπο που λειτουργεί και ιδιαίτερα με το πολίτευμα της ενώ ισχύει και το αντίστροφο. Η μορφή και το περιεχόμενο φαίνονται να λειτουργούν παράλληλα, συμπληρωματικά και φυσικά στα πλαίσια μίας διαλεκτικής δομής-περιεχομένου, ουσίας και εικόνας.
