Δεν είναι τυχαίο που αναφερόμαστε για ολόκληρες περιόδους της τέχνης με τις τάσεις που δημιουργήθηκαν μέσω του αλληλοεπηρεασμού των δημιουργών. Οι ομάδες των καλλιτεχνών για παράδειγμα, με την δημιουργία νέων τάσεων προσδιόρισαν τα ρεύματα που διαμόρφωσαν την εποχή τους, αλλά και τις αντίστοιχες προσπάθειες αποδέσμευσης από το κατεστημένο.
Τυπικό παράδειγμα που χαρακτήρισε τα θέματα της δυτικής, μεσαιωνικής κυρίως τέχνης είναι η λατινική φράση Memento mori που σημαίνει «θυμήσου το θάνατο». Αυτή η άμεση αναφορά στο θάνατο, λειτουργεί είτε ως προειδοποίηση, είτε ως υπενθύμιση της αναπόφευκτης παροδικότητας της ζωής. Κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί η νεκροκεφαλή, που περιλαμβάνεται ως σήμερα και σε παραστάσεις μη θρησκευτικού περιεχομένου, όπως σε προσωπογραφίες και νεκρές φύσεις. Τον 17ο αιώνα, η θεατρικότητα, το πάθος και η δραματική ένταση, συνδέθηκαν με την Αντιμεταρρύθμιση και κυριάρχησαν στην αρχιτεκτονική και τις εικαστικές τέχνες. Ο ρυθμός αυτός ονομάστηκε Μπαρόκ (προέρχεται από την πορτογαλική λέξη barroco που σημαίνει κακοσχηματισμένο μαργαριτάρι) και χαρακτηρίστηκε από την ασφυκτική διακοσμητική διάθεση, την έλλειψη συμμετρίας, στις εναλλαγές φωτεινού και σκοτεινού και την έμφαση στην κίνηση. Κορυφαίοι δημιουργοί είναι στην Ιταλία ο Καραβάτζιο, στην Ισπανία ο Χοσέ ντε Πιμπέρα, στις κάτω χώρες ο Φλαμανδός Ρούμπενς και ο Ολλανδός Ρέμπραντ και στη Γαλλία ο Νικολά Πουσσέν.
Έμφαση στο Ποιητικό περιεχόμενο της τέχνης, έδωσε μια ομάδα καλλιτεχνών που συγκροτήθηκε στη Γαλλία το 1888 με τους Σερυζιέ, Βυιγιάρ, Μπονέρ, Ντενί, Ρανσόν και Ρουσέλ. Οι Nabis (Ναμπί), από την εβραϊκή λέξη ναμπί , που σημαίνει προφήτης, εμπνεύστηκαν από τα έργα και τη θεωρία του συνθετικού του Γκωγκέν και δημιούργησαν μια αντιρεαλιστική ζωγραφική με συμβολικό, ιδεαλιστικό και γενικότερα ποιητικό περιεχόμενο, στην οποία προτιμώνται οι μεγάλες επιφάνειες καθαρών, έντονων χρωμάτων και οι αφαιρετικοί τύποι.
Η Αντίδραση στον Ρεαλισμό και η ανύψωση στη σφαίρα του ιδεατού χαρακτήρισε το λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό ρεύμα που γεννήθηκε στη Γαλλία το 1885-1910 και ονομάστηκε Συμβολισμός. Ο όρος προέρχεται από τον κύκλο ποιητών που πήραν την προσωνυμία «συμβολιστές» μετά τη «Διακήρυξη του Συμβολισμού» από τον Έλληνα ποιητή Ζαν Μορέας (Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο). Οι συμβολιστές στράφηκαν στην εσωτερική φύση του ανθρώπου τονίζοντας το ονειρικό, το αινιγματικό, το θρησκευτικό και μυθολογικό, το φανταστικό και το ερωτικό στοιχείο. Εκπρόσωποί τους υπήρξαν στη Γαλλία ο Gustave Moreu, στην Ελβετία ο ferninand Hodler, στην Αυστρία ο Gustav Klimt,στη Γερμανία ο Franz von Stuck και στην Ελλάδα οι Δημήτριος Μπισκίνης, Φρίξος Αριστεύς, Νικόλαος Γύζης και Κωνσταντίνος Παρθένης.
Η υποκειμενική ερμηνεία του φυσικού κόσμου οδήγησε στη μελέτη και ανάλυση του φωτός καθώς και στην επίδραση των διακυμάνσεών του επάνω στο χρώμα μέσω του Εμπρεσιονισμού, κινήματος που διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της ζωγραφικής το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ο όρος προέρχεται από τον πίνακα του Κλοντ Μονέ impression, soleid levant (εντύπωση, ανατολή ηλίου) που παρουσιάστηκε το 1872.Στην επιβολή του κινήματος αποφασιστική ήταν η συμβολή του Εντουάρ Μονέ, ενώ κύριοι φορείς του υπήρξαν ο Καμίγ Πισσαρρό, Άλφρεντ Σισλέ, Ωγκύστ Ρενουάρ και φυσικά ο Κλοντ Μονέ. Εμπρεσιονιστικά στοιχεία παρουσιάζουν τα έργα των Ελλήνων καλλιτεχνών Γεωργίου Ροΐλου, Σπύρου Παπαλουκά, Οδυσσέα Φωκά, Περικλή Πανταζή και της Θάλειας Φλώρα-Καραβία.
Η υπέρβαση του εμπρεσιονισμού και η δημιουργία νέων μορφοπλαστικών διατυπώσεων που θα αποτελούσαν τη βάση για την τέχνη του 20ου αιώνα οδήγησε πρωτοπόρους καλλιτέχνες στον Μεταϊμπρεσσιονισμό. Στο ρεύμα αυτό ανήκουν ο Ζωρζ Σέρα , Πωλ Σινιάκ, Βίνσεντ βαν Γκονγκ , Πωλ Σεζάν και ο φοβισμός του Ανρί Ματίς. Στην Ελλάδα, ο Νικόλαος Λύτρας, Μιχαήλ Οικονόμου, Κωνσταντίνος Παρθένης και Κωνσταντίνος Μαλέας επηρεάστηκαν σημαντικά από το Μεταϊμπρεσσιονισμό.
Από την Αρχιτεκτονική στα τέλη του 18ου και αρχές 19ου αιώνα μια νέα αντίληψη επηρέασε όλο το φάσμα των εικαστικών τεχνών. Οι ανασκαφές στην Πομπηία και στο Ηράκλειο της Καμπανίας (Herculaneum) και τον συλλέκτη Γιόχαν Βίνκελμαν δόθηκε το έναυσμα για το ρεύμα – φορέα της αλλαγής , τον Νεοκλασικισμό. Η τάση φυγής στο χρόνο είναι το βασικό του χαρακτηριστικό. Η αναζήτηση του ιδανικά ωραίου στην τέχνη της αρχαιότητας, η ιταλική αναγέννηση και κυρίως ο Ραφαήλ επέδρασσαν σε όλες τις πνευματικές δημιουργίες. Δόθηκε έμφαση στη συμμετρία και τη στατικότατα, την εξιδανίκευση και την λιτότητα των μορφών, στα πλαστικά στοιχεία και τη σαφήνεια της σύνθεσης. Κορυφαίοι νεοκλασικιστές ήταν ο Ζακ-Λουί Νταβίλ και Ζαν – Ντομινίκ Ενγκρ.
Οι σπειροειδείς γραμμές και τα φυτικά θέματα που θυμίζουν αραβουργήματα υιοθετήθηκαν από την Αρχιτεκτονική τις εικαστικές και εφαρμοσμένες τέχνες στα τέλη του 19ου αιώνα με τη τάση που ονομάστηκε Art nouveau, Jungenstill. Στη ζωγραφική, το ύφος του νέου στυλ που συχνά συνοδεύει συμβολικές και Πανθεϊστικές τάσεις, υπάρχει στους Τουλούζ Λωτρέκ, Φέρντιναντ Χόντλερ, Ωμπρευ Μπήρντσλευ, Μαξ Κλίγκερ, και Φραντς φον Στόουκ. Στην Ελλάδα ο Σπύρος Παπαλουκάς, ο Κωνσταντίνος Παρθένης και ο Κωνσταντίνος Μαλέας χρησιμοποίησαν το νέο στυλ.
Η αναζήτηση του ιδεατού μέσα από την εξιδανίκευση του φυσικού κόσμου καθώς και η μορφοποίηση με σύμβολα και αλληγορίες διαχρονικών ιδεών εκφράστηκε με τον ιδεαλισμό τον 19ο αιώνα όπου οι Ναζαρηνοί και οι Προραφαηλίτες με τις νοητικές συλλήψεις προκάλεσαν ένα συγκερασμό διαχρονικών ιδεών μέσα από την ιστορία, τη θρησκεία και τους μύθους.
Μέσα από την παραμόρφωση της οπτικής πραγματικότητας ο Εξπρεσιονισμός εξέφρασε την αμεσότητα του προσωπικού βιώματος και την εσωτερική συγκίνηση του δημιουργού. Η διαστρέβλωση της γραμμής, τα γωνιώδη θέματα και κυρίως τα κραυγαλέα, αντιρεαλιστικά χρώματα που με τη βιαιότητα και τις αντιθέσεις τους υπογραμμίζουν το δραματικό περιεχόμενο του πίνακα είναι τα βασικά γνωρίσματά του. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στο πεπρωμένο του ανθρώπου και του αστικού περιβάλλοντος καθώς όμως και στο τοπίο και το γυμνό. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ανθρώπινη μορφή.
Πρόδρομοι του Εξπρεσιονισμού θεωρούνται οι Βίνσεντ βαν Γκονγκ, Τζαίημς Ένσορ, Φέρντιναλτ Χοντλερ και Έντβαντ Μουνχ. Στους δασκάλους αυτού του σημαντικού κινήματος θεωρούνται οι ιδρυτές της ομάδας «Γέφυρα», όπως ο Ερνστ Κίρχνερ, τα μέλη της ομάδας «Γαλάζιος Καβαλάρης». Όπως ο Φραντς Μαρκ, Όσκαρ Κοκόσκα και Χαιλ Σουτίν. Στην Ελλάδα κυρίαρχη εξπρεσιονιστική μορφή είναι ο Γεώργιος Μπουζιάνης. Εξπρεσιονιστικά στοιχεία έχουν εντάξει στα έργα τους ο Δημήτρης Μυταράς, Δημοσθένης Κοκκινίδης , Κούλα Μπεκιάρη, Πάνος Σοφιανός και από την νεότερη γενιά ο Γεώργιος Λαναράς.
Αντίστοιχα είναι εκπληκτική η σύλληψη της αφαίρεσης από δημιουργούς που απέρριψαν κάθε επαφή με τα στοιχεία της πραγματικότητας και δημιούργησαν μια μη αντικειμενική, μη παραστατική τέχνη που βασίζεται στα μορφικά και τα γραμμικά στοιχεία καθώς και στο χρώμα. Ο Πωλ Σεζάν με το νοητικό, δημιουργικό οπλοστάσιο του επηρέασε με αφαιρετικές τάσεις όλη την εποχή του και ο Βασιλεί Καντίνσκυ με την υδατογραφία του «Αυτοσχεδιασμός» αρ.26 (1910) ολοκλήρωσε την ανεικονική αφαίρεση. Μέσα σε αυτό το αμάλγαμα δημιουργίας , σύλληψης , πειράματος , φιλοσοφικής αλλά και ψυχολογικής αναζήτησης των αρχών δημιουργήθηκαν τάσεις και ρεύματα σε όλο τον εικαστικό κόσμο. Ο Αφηρημένος εξπρεσιονισμός από την πρώτη σχολή της Νέας Υόρκης το 1942 παρασύρει στο ρεύμα του ορφισμό, ντανταϊσμό και σουρεαλισμό και με τα εκρηκτικά χρώματα , το δυναμικό χώρο, την επεκτατική διάθεση και τον αυθορμητισμό της έκφρασης υιοθετήθηκε και στην Ελλάδα από καλλιτέχνες που άγγιξε τον ανοικτό ορίζοντά τους, όπως ο Γιάννης Σπυρόπουλος και ο Άλκης Πιεράτος.
Απόσπασμα από το δοκίμιο συγκριτικής γνωσιολογίας
«ΕΝΟΡΑΣΗ & ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ»
(ανέκδοτο)
*Εικ.: έργο του Καντίνσκυ
Δείτε ακόμα: «Κινήματα και Εικαστικά Ρεύματα – Β’ μέρος»
