Αρχαία Α’ λυκείου – Ξενοφώντα Ελληνικά: Ερμηνευτικά σχόλια (Β.2 Κ.2.3-4)
ΒΙΒΛΙΟ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 §§ 3-4 : Η αναγγελία της συμφοράς και η αντίδραση των Αθηναίων.
Η καταγραφή των αντιδράσεων στο στρατόπεδο των ηττημένων, μέσα στην πολιορκημένη Αθήνα, γίνεται με ανάλογη τεχνική όπως στις §§1-2. Η αναγγελία της συμφοράς (§ 3), οι πρώτες εντυπώσεις δίνονται με «κινηματογραφικό» τρόπο, σε χρόνο παρατατικό (ἐλέγετο – διῆκεν) και με μετοχές ενεστώτα (παραγγέλλων- πενθοῦντες- νομίζοντες). Οι μετοχές προσδιορίζουν και δίνουν το βάθος της πρώτης αντίδρασης (θρήνος, φόβος, ανασφάλεια), ενώ ο ιστορικός επιστρατεύει και ένα ανακόλουθο σχήμα (τη μτχ παραγγέλλων = ονομαστική απόλυτη) και το πολυσύνδετο σχήμα (Μηλίους τε … καί Ἱστιαιέας καί Σκιωναίους καί Τορωναίους καί Αἰγινήτας καί ἄλλους πολλούς τῶν Ἑλλήνων) ως επιπλέον στοιχεία έκφρασης και αποτύπωσης της συναισθηματικής φόρτισης και της δεινής τους θέσης. Στη συνέχεια (§ 4) δίνεται η δραστηριοποίησή τους μετά την πρώτη συναισθηματικής φύσης αντίδραση επίσης με πολυσύνδετο σχήμα.
διά τῶν μακρῶν τειχῶν: Ήταν τα τείχη που προστάτευαν το τμήμα της Αττικής μεταξύ της Αθήνας, του Πειραιά και του Φαλήρου. Τις βάσεις τους τις είχε θέσει ο Κίμων (Κιμώνειον τεῖχος), αλλά τα αποπεράτωσε ο Περικλής. Τα τείχη αυτά εκτός από το ότι συνέβαλαν στην άμυνα της πόλης εξασφάλιζαν τον ανεφοδια-σμό της πόλης από το λιμάνι του Πειραιά σε περίπτωση πολιορκίας.
οὐ μόνον…αὐτοί ἑαυτούς: Η αναγγελία των θλιβερών γεγονότων θορύβησαν τους Αθηναίους οι οποίοι δεν πενθούσαν μόνο για τους νεκρούς αλλά και για την τύχη που θα είχαν οι ίδιοι, αν οι αντίπαλοι έμπαιναν στην Αθήνα, καθώς περίμεναν πράξεις αντεκδίκησης για όσα εγκλήματα πολέμου οι ίδιοι είχαν διαπράξει σε πολλούς Έλληνες (βλ. σχολ. βιβλίο σσ.65- 66, όπως και αμέσως μετά).
Μηλίους τε…καί Ἱστιαιέας καί Σκιωναίους καί Τορωναίους καί Αἰγινήτας και ἄλλους πολλούς: Εδώ ο ιστορικός επιστρατεύει το πολυσύνδετο σχήμα. Μαζί με το ανακόλουθο σχήμα που υπάρχει παραπάνω (δηλαδή την ονομαστική απόλυτη), και τον μακροπερίοδο λόγο υπογραμμίζει την έντονη συναισθηματική φόρτιση των Αθηναίων, την ταραχή και την πλήρη συναίσθηση της δύσκολης θέσης στην οποία είχαν περιέλθει.
Μ’ αυτό το πολυσύνδετο σχήμα εκτός των άλλων εκτίθεται συνοπτικά και η επεκτατική και ωμή πολιτική την οποία χρησιμοποίησαν οι Αθηναίοι, επειδή αυτή προφανώς υπαγορευόταν από το πλέον αρχέγονο ένστικτο επιβίωσης ∙ έτσι καταργούν την αυτονομία και την ανεξαρτησία άλλων πόλεων και κρατών, χωρίς να τους αφήνουν τα περιθώρια να τηρούν στάση ουδετερότητας ούτε να αποχωρούν από τη συμμαχία τους ούτε να ακολουθούν πολιτική φιλικά κείμενη στη Σπάρτη. Τα χωρία που παραθέτει το σχολικό βιβλίο δηλώνουν κατηγορηματικά ότι η ιδέα του καλούμενου μετέπειτα μακιαβελισμού, δηλαδή της μεταχείρισης οποιουδήποτε μέσου για την «προστασία» του κράτους είναι αρχαιότατη και συνδέεται και με την αθηναϊκή ηγεμονία.
τῇ ὑστεραίᾳ ἐκκλησίαν ἐποίησαν: Η εκκλησία του δήμου ήταν το κύριο νομοθετικό όργανο της αθηναϊκής δημοκρατίας και όργανο εξουσίας. Σ᾿ αυτήν δικαίωμα λόγου και ψήφου είχαν όλοι οι γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους. Οι συνελεύσεις της διακρίνονταν σε τακτικές (40 το χρόνο) κι έκτακτες (που γίνονταν όταν το καλούσαν οι περιστάσεις). Η πρώτη εκδήλωσή της είχε θρησκευτικό χαρακτήρα. Μετά η συνέλευση του λαού εξέταζε τα προς συζήτηση θέματα. Ο κήρυκας διάβαζε τα «προβουλεύματα» (= οι προτάσεις που τους υποβάλλονταν από τη βουλή), ζητούσε τη θέση των πολιτών (τίς ἀγορεύειν βούλεται;) και ακολουθούσε συζήτηση με πρώτους ομιλητές τους ηλικιωμένους. Το έργο της ήταν πολύπλευρο και ουσιώδες. αποφάσιζε για όλα τα σοβαρά δημόσια θέματα, πολέμου και ειρήνης, ενέκρινε και απέρριπτε νόμους και άρχοντες, αλλά είχε και δικαστικές αρμοδιότητες.
Η φράση «ἔδοξε τῇ βουλῇ καί τῷ δήμῳ» ήταν στερεότυπη, προτασσόταν σε κάθε ψήφισμα ή νόμο και δείχνει τα δύο κυρίαρχα πολιτικά σώματα της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Συγκεκριμένα για την ενότητα που εξετάζουμε μία μέρα μετά την αναγγελία από την Πάραλο της καταστροφής στους Αιγός ποταμούς συγκάλεσαν συνέλευση, για να εξετάσει η εκκλησία του δήμου τη νέα κατάσταση και να λάβει γρήγορα σημαντικές αποφάσεις. Είναι προφανές ότι οι Αθηναίοι, μετά τις πρώτες εντυπώσεις από την πανωλεθρία τους στους Αιγός ποταμός, συνέρχονται αμέσως και δραστηριοποιούνται έχοντας συνειδητοποιήσει το μεγάλο κίνδυνο που τους απειλεί. Έτσι καταδεικνύονται, εκτός των άλλων, οι μεγάλες τους ψυχικές δυνάμεις.
Η χρήση των απαρεμφάτων με το πολυσύνδετο σχήμα «ἔδοξε…ἀποχῶσαι…καί εὐτρεπίζειν, καί …ἐφιστάναι, καί …παρασκευάζειν» δηλώνουν ποιες και πόσες αποφάσεις πήρε η εκκλησία του δήμου και φανερώνουν το μέγεθος του κινδύνου και την κρισιμότητα της κατάστασης.
Γιούλη Φούρλα*
Φιλόλογος
