«Όστις χωρίς την γνώσιν της αρχαίας επιχειρεί να ερμηνεύσει την νέαν, ή απατάται ή απατά»
Τα νέα ελληνικά είναι συνέχεια της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και η γνώση της αρχαίας ελληνικής βοηθά στην κατανόηση και της νέας ελληνικής. Υπηρετώντας τριάντα χρόνια τη μέση εκπαίδευση διαπίστωσα όλα αυτά τα χρόνια την άρνηση των μαθητών μου για τα αρχαία ελληνικά που πολλές φορές φτάνει στα όρια της παντελούς αδιαφορίας. Θα έπρεπε λοιπόν να διερευνηθεί τι δεν κάνουμε καλά εμείς οι δάσκαλοι, αν φταίει το αναλυτικό πρόγραμμα και οι όποιες αποφάσεις να είναι προϊόν μελέτης του προβλήματος και η λύση να είναι η ενδεδειγμένη. Η λύση «πονάει κεφάλι, κόβουμε κεφάλι» δεν ισχύει πάντοτε και σίγουρα δεν είναι η πιο κατάλληλη στην διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών.
Επομένως το σωστό θα ήταν ο προβληματισμός να αφορά τις μεθόδους διδασκαλίας και όχι τη μείωση ή την κατάργησή τους. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η τάση χώρες της κεντρικής Ευρώπης, όπως η Γερμανία και η Γαλλία, να επαναφέρουν στη μέση εκπαίδευση τα αρχαία ελληνικά. Σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά, στη δε Μεγάλη Βρετανία είναι μάθημα επιλογής από το δημοτικό.
Το 2017 θα γίνει ένα ευρωπαϊκό συνέδριο στη Γερμανία με θέμα την προστασία των γλωσσών που υπήρξαν φορείς του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ο λόγος για τα αρχαία ελληνικά. Είναι λογικό λοιπόν, ενώ στην Ευρώπη υπάρχει αυτός ο προβληματισμός, εμείς να πράττουμε τα αντίθετα;
«Τα όρια της γλώσσας είναι τα όρια του ανθρώπινου μυαλού. Όσα ξέρω είναι αυτά για τα οποία έχω λέξεις» υποστηρίζει ο αυστριακός φιλόσοφος Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν και θα συμφωνήσω μαζί του. Η γλωσσική πενία των μαθητών μας είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο, δυστυχώς οι λέξεις που χρησιμοποιούν είναι μερικές εκατοντάδες, όχι παραπάνω. Στην Τρίτη Λυκείου οι μαθητές διδάσκονται Παπαδιαμάντη και δεν τον καταλαβαίνουν, για τον Ροΐδη ούτε λόγος.
Ανήκω στη γενιά που διδάχτηκε Όμηρο από το πρωτότυπο, θεωρώ ότι υπήρξα τυχερή. Οι μαθητές μου τελειώνοντας το λύκειο δεν ξέρουν ούτε αρχαία ελληνικά ούτε νέα ελληνικά. Υποτίθεται ότι το υπουργείο παιδείας θα μείωνε την ύλη των αρχαίων ελληνικών και θα έδινε βαρύτητα στα νέα ελληνικά. Αυτό όμως δεν συνέβη, αντίθετα πρώτη φορά στα εκπαιδευτικά χρονικά μειώθηκαν οι ώρες των νέων ελληνικών από 4 σε τρείς.
Οι βάσεις του σύγχρονου πολιτισμού είναι τα αρχαία κείμενα που γράφτηκαν στα αρχαία ελληνικά κατά βάσει και δευτερευόντως στα Λατινικά. Η ελληνιστική κοινή υπήρξε για αιώνες η lingua franca, η διεθνής γλώσσα, όπως είναι σήμερα τα Αγγλικά.
Αν ο μαθητής τελειώνοντας το λύκειο δεν είναι σε θέση να κατανοήσει τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, χάνει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με τα έργα της διανόησης, αλλά δεν θα μπορέσει να κατανοήσει ποτέ την πολιτισμική μας συνέχεια από την αρχαιότητα στον νέο ελληνισμό.
Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση ασκεί την κριτική ικανότητα του μαθητή, τη δημιουργική σκέψη, την παρατηρητικότητα, την συνδυαστική ικανότητα των γνώσεων. Όλα αυτά ασκούνται μέσα από την διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, όπως ακριβώς ασκούνται και μέσα από τις θετικές επιστήμες. Τα αρχαία ελληνικά είναι μια γλώσσα με μαθηματική δομή. Οξύνει όλες τις δημιουργικές ικανότητες του εφήβου. Τον φέρνει σε επαφή με τον πολιτισμό όπου μέτρο είναι ο άνθρωπος και έτσι ο μαθητής οδηγείται στην αυτογνωσία και αυτοσυνειδησία, αυτά δεν μπορούν να καλλιεργηθούν χωρίς την γνώση του παρελθόντος.
Η καλή εκμάθηση της νέας ελληνικής που είναι το ζητούμενο υπηρετείται μόνον μέσα από την εκμάθηση όλων των μορφών της ελληνικής. Η πληρέστερη γλωσσική επίγνωση και η βαθύτερη κατανόηση της νέας ελληνικής επιτυγχάνεται μέσω της αρχαίας. Αντιλαμβάνονται έτσι την διαχρονική εξέλιξη της γλώσσας ιστορικά και κατανοούν καλύτερα τις συντακτικές δομές της νέας ελληνικής. Στη μάθηση υπάρχει ένας χρυσός κανόνας, η συνεχής παραβολή με κάτι άλλο, της αρχαίας με την νέα ελληνική. Χιλιάδες λέξεις της νέας ελληνικής προέρχονται μέσα από τα αρχαία ελληνικά
Δεν συμμερίζομαι την άποψη ότι τα αρχαία ελληνικά είναι νεκρή γλώσσα, νεκρή γλώσσα σύμφωνα με τα επιστημονικά κριτήρια είναι αυτή που δεν έχει αφήσει γλωσσικούς απογόνους. Στη νέα ελληνική υπάρχουν 1000 ριζικές ομηρικές λέξεις, εκτός από τα εκατοντάδες παράγωγά τους. Η ελληνική γλώσσα εξελίχτηκε, αλλά ενσωμάτωσε ομαλά όλο το λεξιλόγιο της αρχαίας.
Στο διάβα των αιώνων άλλαξαν πολλά στην ιστορία μας, ένα δεν άλλαξε η γλώσσα μας. Μας κράτησε η γλώσσα, τα ιδανικά μας, ο πολιτισμός μας. Η αρχαία ελληνική γλώσσα είναι φορέας πολιτισμού, ιστορίας, κουβαλάει μέσα της την πνευματική μας ιστορία από την Μυκηναϊκή εποχή μέχρι σήμερα. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό με ενδιάμεσο κρίκο τον Ρωμαϊκό.
Πάνω από όλα όμως ο μαθητής σήμερα θα διδαχτεί μέσα από αυτήν την κλασική παιδεία να είναι μια αξία αυτόνομη, ελεύθερος από κάθε δουλεία υλική ή πνευματική. Υπήρξαν στην ιστορία και άλλοι λαοί με μεγάλο πολιτισμό, όπως οι Πέρσες και οι Αιγύπτιοι. Αυτοί όμως ήθελαν τον άνθρωπο να σκύβει και να προσκυνά τον απόλυτο μονάρχη. Η ελευθερία της σκέψης είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του ελληνικού πολιτισμού.
Αυτόν τον κόσμο θέλουμε να διδάξουμε στα παιδιά μας μέσα από τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Να γίνουν σκεπτόμενοι και ενεργοί πολίτες, με κρίση και δημοκρατικά ιδεώδη.
Η πολιτιστική αξία των αρχαίων ελληνικών δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, γιατί αυτός ο πολιτισμός είναι το θεμέλιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η διδασκαλία των αρχαίων από μετάφραση δεν μπορεί να αποδώσει όλες τις λεπτές έννοιες και τις διαφοροποιήσεις που κάνουν τα αρχαία ελληνικά μια γλώσσα πολύ ιδιαίτερη.
Όσοι έχουν την ευκαιρία να διδαχτούν τα αρχαία ελληνικά από το πρωτότυπο, σε κάποια άλλη φάση της ωριμότητας τους θα έχουν τη δυνατότητα να κατανοήσουν πιο βαθιά και πιο ουσιαστικά ό,τι σαν σπόρο μόνον γνώρισαν στην σχολική τους αρχαιομάθεια.
Γιώτα Ιωακειμίδου*
Φιλόλογος
