Ο Αριστοφάνης παρουσιάζει τον Σωκράτη σε σχέση με τη θρησκευτική πίστη των αρχαίων Ελλήνων και τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής.
Η ευρωπαϊκή κωμωδία, η κωμική όπερα και η οπερέτα, ακόμα και οι χολιγουντιανές κωμωδίες του 20ου αιώνα περιλαμβάνουν στους μόνιμους χαρακτήρες τους, το διανοούμενο, τον απόκοσμο, ελαφρώς διαταραγμένο καθηγητή κάποιας συχνά ακατανόητης επιστήμης. Η αριστοφανική κωμωδία μας επιτρέπει να συλλάβουμε τη στιγμή γέννησης του κωμικού διανοούμενου και ταυτόχρονα να παρακολουθήσουμε τη μεταμόρφωση του από ιστορική προσωπικότητα του τέλους του 5ου αιώνα σε κωμικό τύπο.
Οι ρίζες τη κωμικότητας και του σκώμματος μπορούν να αναζητηθούν στην κοινή αντίληψη και κρίση, την οποία τουλάχιστον στις κωμωδίες της πρώτης περιόδου του αριστοφανικού έργου εκφράζουν ο πρωταγωνιστής κα ο χορός. Το γέλιο μαζί με τον κωμικό ήρωα εις βάρους του διακωμωδούμενου χαρακτήρα, εις βάρος πολιτικών, συκοφαντών, παρασίτων και διανοούμενων όπως φιλοσόφων και ποιητών επιτρέπει τη συλλογική εκδήλωση μιας κλειστής κοινωνίας. Στην πολιτική κωμωδία, όπως είναι η αριστοφανική, μπορεί η διακωμώδηση συγκεκριμένων προσώπων να συνιστά κριτική εναντίον τους ή εναντίον των τάσεων που εκπροσωπούν και ταυτόχρονα να αποτελεί ανάλυση της κοινωνίας και των περιστάσεων που επέτρεψαν στα πρόσωπα αυτά όπως και στους επί σκηνής διακωμωδούμενους να ανελιχθούν.
Οι αιτίες της παρακμής πρέπει να αναζητηθούν στην «πνευματική επανάσταση», η οποία έθεσε υπό αμφισβήτηση τους νόμους σε κάθε τομέα στην κοινωνική ζωή όπως και στη μουσική και την ποίηση. Οι συνέπειες της περιφρόνησης και της κατάλυσης των καθεστώτων νόμων παρουσιάζονται από διαφορετικές οπτικές γωνίες και δίδεται έμφαση σε διαφορετικά θέματα στην καθεμιά κωμωδία.
Όμως η ενασχόληση με την πολιτική αποτελεί μια ηθική πράξη, έτσι και η ενασχόληση με την ηθική αποτελεί μια πολιτική πράξη. Το «ότι εν οίδα ότι ουδέν οίδα» του φιλοσόφου/δασκάλου άνοιξε το δρόμο, για την αναζήτηση και ανακάλυψη του αληθινού και σημαντικού σε προσωπικό όσο και κοινωνικό επίπεδο, καθώς η αλλαγή στη σκέψη και τη συμπεριφορά που προτείνει δεν περιορίζεται στο άτομο αλλά συμπεριλαμβάνει και την κοινωνία-η προσωπική αυτή στάση ζωής έχει επιπτώσεις και στη δημόσια ζωή.
Η αυτονομία στην ιδιωτική ζωή δε σημαίνει κοινωνική αυθαιρεσία, το αντίθετο συνεπάγεται ευθύνη, καθώς ο πολίτης- ο ενεργός πολίτης είναι αυτός που θέτει τώρα τους όρους εξουσιάζοντας τη ζωή του αλλά και το δημόσιο βίο. Δεν τυχαίο ότι ο σωκρατικός έλεγχος δεν ήταν μια ιδιωτική υπόθεση αλλά ήταν πάντοτε δημόσιος.
Είναι ένα από τα μεγαλύτερα πνευματικά αινίγματα όλων των εποχών. Έχουμε έναν νέο, μόλις είκοσι τριών ετών, ταλαντούχο κωμωδιογράφο, ο οποίος διασύρει και συκοφαντεί κάποιον ονόματι Σωκράτη. Τον εμφανίζει ως πνευματικό απατεώνα, του φορτώνει ό,τι μπορεί να φορτώσει κανείς στους σοφιστές -τη φιλοχρηματία τους και την ανατροπή των αποδεκτών αξιών. Το αίνιγμα δεν θα ήταν αίνιγμα αν ο περί ου ο λόγος Σωκράτης δεν ήταν ο γνωστός Σωκράτης, ένας σοφός ο οποίος δεν εισέπραξε ποτέ δεκάρα από τη σοφία του και ο οποίος επιτέθηκε στους σοφιστές με την ίδια ένταση που τους επιτίθεται και ο Αριστοφάνης. Σημειωτέον ότι το 423 π.Χ., όταν ο Αριστοφάνης παρουσίασε τις “Νεφέλες“ τον Σωκράτη τον ήξεραν στην Αθήνα μόνον ελάχιστοι μυημένοι φίλοι του. Η κωμωδία τον κάνει διάσημο γελοιοποιώντας τον. Σκεφθείτε ποια θα ήταν η αντίληψή μας, όχι μόνον για τον Σωκράτη, αλλά και για την Αθήνα ολόκληρη, αν από την εποχή εκείνη είχαν σωθεί μόνον οι κωμωδίες του Αριστοφάνη. Το απόλυτο πρότυπο του πολιτισμού μας θα ήταν ένα πρότυπο προς αποφυγήν. Έπειτα είναι και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα που με ενδιαφέρει: ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, η δημοκρατία που έχει παραδοθεί στα χέρια των δημαγωγών, ο ανερχόμενος Αλκιβιάδης. Όμως το αίνιγμα παραμένει αίνιγμα. Και τα αινίγματα αυτού του τύπου είναι πρώτης τάξεως πρώτη ύλη για τη φαντασία του μυθιστοριογράφου».
Η δημοκρατία ανθεί αλλά παραδίνεται στους δημαγωγούς, η μεγαλομανία κορυφώνεται, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και ο λοιμός αποδεκατίζουν τους Αθηναίους, μαζί και τον «ενορχηστρωτή της μεγαλοσύνης», Περικλή. Σ’ αυτό το φόντο κινείται το μυθιστόρημα, το οποίο επικεντρώνεται στην πιο αποτυχημένη κωμωδία του Αριστοφάνη, «Νεφέλες».
Όταν παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια, οι Αθηναίοι δεν χειροκρότησαν, όπως στους «Αχαρνής» και «Ιππής», γιατί διακωμωδούσε κάποιον «αλλόκοτο» Σωκράτη που ακόμη δεν γνώριζαν, παρά ελάχιστοι μυημένοι. Ο κωμωδιογράφος τον εμφανίζει αιθεροβάμονα, πνευματικό απατεώνα, που διδάσκει στους μαθητές του, με το αζημίωτο, την τέχνη της απάτης. Η κωμωδία απέτυχε, όμως έκανε διάσημο τον Σωκράτη γελοιοποιώντας τον.
Οι θεοί, οι οποίοι πάντα ανακατεύονται στα ανθρώπινα, αποφάσισαν να τιμωρήσουν τους Αθηναίους για τη μεγαλομανία, την αλαζονεία και τη φλυαρία τους – «έγιναν φλύαροι όταν ανακάλυψαν τη δύναμη του λόγου τους». Ένας Σωκράτης, που έπαιζε στα δάκτυλα την τέχνη της αντιλογίας, ήταν το κατάλληλο πρόσωπο για να αποκαταστήσει την ισορροπία στα μυαλά των Αθηναίων. Τα θεϊκά σχέδια όμως δεν επιτυγχάνουν πάντα.
Ο Αριστοφάνης, αυτός ο αρχιτέκτονας της κωμωδίας, που έδωσε λόγο στους χωριάτες, οικοδομώντας «ένα καθεστώς ισηγορίας από κάτω προς τα πάνω», φέρει την ευθύνη αυτής της κατάληξης; Ο Σωκράτης στην απολογία του παραδέχεται ότι ο κωμωδιογράφος τού έκανε κακό. Μήπως τελικά και οι δύο έτρεφαν την ίδια απογοήτευση για την Αθήνα και τη δημοκρατία της;
Σε πολλά σημεία του έργου ο Αριστοφάνης μάλλον αποδίδει στον Σωκράτη του τις ιδέες άλλων, συγκαιρινών του, σοφιστών. Η αριστοφανική περιγραφή του Σωκράτη έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τις άλλες πηγές της εποχής, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα.
Οι Νεφέλες δεν κατάφεραν να κερδίσουν το πρώτο βραβείο όταν παρουσιάστηκαν το 423 π.Χ.. Ωστόσο, η αποτυχία της κωμωδίας όταν παίχτηκε στο θέατρο ελάχιστα υποσκελίζει την αξία που έχει ως πηγή πληροφόρησης για τις αντιλήψεις που επικρατούσαν τότε σχετικά με τον Σωκράτη. Οι Νεφέλες μας δείχνουν τι εικόνα είχαν για τη σωκρατική φιλοσοφία όσοι βρίσκονταν έξω από τον στενό κύκλο του φιλοσόφου, βοηθώντας μας να καταλάβουμε γιατί το δικαστήριο τον καταδίκασε σε θάνατο.
Πηγές
–W.K.C. Guthrie Ο Σωκράτης, Αθήνα 2005. Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
-Σωκράτης. Φιλοσοφία στους Πρώιμους Διαλόγους του Πλάτωνα, Γεράσιμος Ξεφών Σάντας, Ελληνικά Γράμματα 1997.
Κατερίνα Φωτιάδου*
Φιλόλογος-Iστορικός
