Τι είναι παράγραφος και ποια τα δομικά της μέρη – Η δομή της παραγράφου

Τι είναι παράγραφος και ποια τα δομικά της μέρη (δομή παραγράφου)

Η παράγραφος δεν είναι παρά μια μικρογραφία του κειμένου, το οποίο απλά είναι ένα σύνολο παραγράφων. Όπως το κείμενο έχει πρόλογο, κύριο μέρος και επίλογο, έτσι και η παράγραφος έχει αντίστοιχα τη θεματική περίοδό της, τις λεπτομέρειες/σχόλια και την κατακλείδα της. Άρα, η εκμάθηση των διαδικασιών ανάπτυξης μιας παραγράφου και η εξάσκηση πάνω σε αυτές οδηγεί στην ικανότητα ανάπτυξης ενός ευρύτερου κειμένου. Τα τρία αυτά μέρη μιας παραγράφου συνηθίζουμε να τα αποκαλούμε δομικά στοιχεία ή συστατικά μέρη μιας παραγράφου.

Η θεματική περίοδος της παραγράφου περιέχει την κεντρική ιδέα της, το νοηματικό κέντρο, γύρω από το οποίο θα αναπτυχθούν τα υπόλοιπα στοιχεία της παραγράφου. Τα τελευταία πρέπει να βρίσκονται σε άμεση συνάφεια με τη θεματική περίοδο.

Τι πρέπει να προσέχουμε σε μια παράγραφο:

Σε μια παράγραφο πρέπει να καλύπτεται νοηματικά και λογικά η θεματική της περίοδος. Αυτό επιτυγχάνεται με την ύπαρξη ενός ικανοποιητικού αριθμού στοιχείων στην ανάπτυξή της. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειώσουμε ότι πολύτιμη είναι η τήρηση της αρχής του «μέτρου», καθώς σε καμία περίπτωση το άγχος μας για τη νοηματική κάλυψη της θεματικής περιόδου δε θα πρέπει να μας οδηγήσει σε «υπερφόρτωση» της παραγράφου με στοιχεία.
Στην παράγραφο οι ιδέες και τα νοήματα επιβάλλεται να συνδέονται λογικά μεταξύ τους και να υπάρχει μια στρατηγική στην ανάπτυξή τους για να γίνονται φανερά σε όποιον διαβάζει την παράγραφο. Έτσι, ο αναγνώστης θα είναι σε θέση να παρακολουθήσει και να αντιληφθεί τη συλλογιστική πορεία και τις προθέσεις του συγγραφέα της. Σε αυτή την πορεία ο κάθε συντάκτης παραγράφου οφείλει να αποφεύγει ασάφειες, αοριστολογίες, νοηματικά κενά ή άλματα, ώστε ο αναγνώστης του να μην αιφνιδιάζεται ούτε να προβληματίζεται γι’ αυτά που διαβάζει.
Όπως προαναφέρθηκε, η παράγραφος θα πρέπει να έχει νοηματική αυτοτέλεια και επάρκεια. Αυτό δεν επιτυγχάνεται μόνο με την τάξη και τη σειρά των νοημάτων και των ιδεών που αναφέρονται. Επιβάλλεται η σύνδεσή τους να πραγματοποιείται μέσα από τα κατάλληλα συντακτικά σχήματα και την επιλογή των κατάλληλων λέξεων και φράσεων.

Η λειτουργία των μερών της παραγράφου:

Στη θεματική πρόταση ή περίοδο παρουσιάζουμε το νοηματικό κέντρο κάθε παραγράφου. Η θέση της μέσα στην παράγραφο μπορεί να είναι η οποιαδήποτε. Σε πολλές περιπτώσεις η θεματική περίοδος βρίσκεται στην αρχή της παραγράφου για να δηλώσει σαφώς το θέμα της. Σπανιότερα βρίσκεται στη μέση της παραγράφου, όταν κάποιες σκέψεις οδηγούν σε αυτή, και στη συνέχεια ακολουθεί η επεξήγησή της. Τέλος, υπάρχουν περιπτώσεις που η θεματική περίοδος τοποθετείται στο τέλος της παραγράφου. Τότε, έχουμε ταύτιση της θεματικής περιόδου με την περίοδο κατακλείδα (βλ. παρακάτω).
Τα στοιχεία – σχόλια που αποτελούν την ανάπτυξη της παραγράφου έχουν ως στόχο να καλύψουν νοηματικά τη θεματική περίοδο και θεωρούνται το κύριο μέρος της παραγράφου. Εδώ ο συγγραφέας παρουσιάζει και αναλύει τις ιδέες του, τους προβληματισμούς και τις επισημάνσεις του. Πρόκειται για το μέρος εκείνο της παραγράφου στο οποίο θα πρέπει να εξασφαλιστεί η επάρκεια των στοιχείων, για να στηριχθεί νοηματικά και λογικά η θεματική της περίοδος.
Η ανάγκη να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα μας οδηγεί στην περίοδο κατακλείδα. Η περίοδος αυτή μπορεί να συνοψίζει το νόημα της παραγράφου ή να καταλήγει σε επισήμανση. Σημαντικός, επίσης, ρόλος της συγκεκριμένης περιόδου είναι να προετοιμάζει την ομαλή μετάβαση στην επόμενη παράγραφο. Υπάρχουν

περιπτώσεις που η περίοδος κατακλείδα παραλείπεται ή -όπως προαναφέρθηκε- ταυτίζεται με τη θεματική περίοδο.

Η παράγραφος, λοιπόν, είναι μια αυτοτελής – συνήθως – νοηματική ενότητα με σαφή αποδεικτική διαδικασία . Πρόκειται για μια ολοκληρωμένη δέσμη ιδεών που εμπεριέχει μια θέση – κύρια ιδέα , το περιεχόμενο της οποίας αναπτύσσεται κι αποδεικνύεται με τις υπόλοιπες ιδέες της .

Είδη παραγράφων:

Οργανικές: αυτές που εκφράζουν αναλυτικά σκέψεις, που αναπτύσσουν με πληρότητα ένα επιμέρους θέμα.

Λειτουργικές: αυτές που λειτουργούν ως συνδετικοί μεταξύ οργανικών παραγράφων.

Χαρακτηριστικά – αρετές παραγράφου :

Ενότητα: είναι η άμεση νοηματική συνάφεια των λεπτομερειών προς τη θεματική περίοδο, η σύγκλισή τους στη στήριξή της, έτσι ώστε να τη θεμελιώνουν, να τη διευρύνουν, αποφεύγοντας τους πλατειασμούς και τις φλυαρίες.

Αλληλουχία: είναι η νοηματική σύνδεση, η κατάταξη, η ιεράρχηση των λεπτομερειών, που επιτρέπει τη ροή, τη φυσιολογική εξέλιξη του λόγου.

Α)Λογική αλληλουχία : στηρίζεται στην εσωτερική σχέση των λεπτομερειών, π.χ. στη μετάβαση από τα σημαντικά στα δευτερεύοντα, από τα αίτια στα αποτελέσματα κ.ο.κ.

Β) Χρονική αλληλουχία: στηρίζεται στη χρονική ακολουθία των λεπτομερειών, π.χ. στην αρχή, στη συνέχεια, ύστερα κ.α.

Γ) Τοπική αλληλουχία: στηρίζεται στην τοπική σχέση των λεπτομερειών, π.χ. από τα εσωτερικά στα εξωτερικά, από την πόλη στη χώρα…

Σημείωση: Το Β και Γ συνηθίζονται κατά βάση στα περιγραφικά κι αφηγηματικά κείμενα.

Δ) Συνεκτικότητα: είναι η συνύπαρξη ενότητας κι αλληλουχίας στην παράγραφο.

Ε) Συνοχή: είναι η μορφική σύνδεση των λεπτομερειών έτσι ώστε να είναι σαφής και διαφανής η σχέση τους κι εφικτή η ομαλή μετάβαση του αναγνώστη στο συμπέρασμα κατακλείδα (βλ. παρακάτω).

Δομικά της μέρη – στοιχεία είναι :

Θεματική περίοδος – πρόταση: εκφράζει συνήθως την κατευθυντήρια (κεντρική – κύρια) ιδέα της παραγράφου κι αποτελεί για το συγγραφέα τον οδηγό για την ανάπτυξη αυτής της ιδέας ( τρόπος ανάπτυξης της παραγράφου ) , καθώς επίσης και καθορίζει το υλικό που θα περιλάβει στο γραπτό του . Παράλληλα , βοηθά την παρακολούθηση του γραπτού , προϊδεάζοντας τον αναγνώστη . Μπορεί να τοποθετηθεί σε οποιοδήποτε μέρος μέσα στην παράγραφο ( αρχή , μέση , τέλος ) , αλλά η πιο αποτελεσματική , πάντως , θέση της είναι στην αρχή.

Πιο αναλυτικά : Στην αρχή : όταν προχωρούμε παραγωγικά , αναλύοντας δηλαδή κάτι γενικό σε λεπτομέρειες – ειδικό ( το πιο συνηθισμένο ) .

Στη μέση : όταν λειτουργεί σαν γέφυρα ανάμεσα στα δύο μισά της παραγράφου. Στην περίπτωση αυτή η θεματική περίοδος είναι συμπέρασμα για το πρώτο μισό της παραγράφου και συνάμα αποτελεί απόδειξη για το δεύτερο μισό της παραγράφου. Η συγκεκριμένη θέση της θεματικής περιόδου ενδείκνυται κι όταν επιθυμούμε να αναπτύξουμε με αντιθετικό υλικό την παράγραφό μας , οπότε προβάλλουμε τις αντίθετες έννοιες που διακρίνονται χάριν της θεματικής .

Στο τέλος : όταν προχωρούμε επαγωγικά , δηλαδή από τις λεπτομέρειες (ειδικό – επιμέρους στοιχεία) στη γενική διατύπωση της θεματικής περιόδου . Σε αυτή την περίπτωση η θεματική περίοδος ενέχει τη θέση της κατακλείδας και λειτουργεί ως συμπέρασμα που συνάγεται από όσα προηγήθηκαν. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, δε θα υπάρχει κατακλείδα, η χρήση της οποίας, έτσι κι αλλιώς δεν είναι υποχρεωτική.

Ασφαλώς , όπως προαναφέραμε , η λειτουργικότερη θέση μια θεματικής περιόδου είναι στην αρχή , καθώς η ανάπτυξη κινείται κατά βάσιν παραγωγικά , καθοδηγώντας έτσι αποτελεσματικότερα τόσο το συγγραφέα , όσο και τον αναγνώστη .

Λεξιλόγιο που χρησιμοποιούμε για τη συγγραφή της θεματικής περιόδου: Υποστηρίζεται ότι … λέγεται ότι … φημολογείται ότι … πολλοί ισχυρίζονται ότι … είναι γεγονός ότι … αποτελεί πεποίθηση ότι …

Αρετές θεματικής περιόδου: Σύντομη και περιεκτική, εκθέτει με σαφήνεια κι ακρίβεια τη βασική έννοια, δεν επαναλαμβάνουμε αυτούσιο το χωρίο που μας δίνεται, εκτός αν μας ζητηθεί να το χρησιμοποιήσουμε ως θεματική πρόταση, χωρίζεται με τελεία από τις λεπτομέρειες.

Σχόλια – λεπτομέρειες ( ή αναπτύγματα ) : είναι οι ειδικότερες κρίσεις – ιδέες – επιχειρήματα … που επεξηγούν – διασαφηνίζουν κι αναπτύσσουν την κύρια ιδέα της παραγράφου , η οποία ενσωματώνεται στη θεματική περίοδο . Με τις λεπτομέρειες επιβεβαιώνεται ο σκοπός της θεματικής περιόδου , γι’ αυτό άλλωστε και τα αναπτύγματα – λεπτομέρειες αποτελούν το εκτενέστερο – σχεδόν πάντα – τμήμα της παραγράφου .

Λεξιλόγιο που χρησιμοποιούμε για τα σχόλια – λεπτομέρειες: Συγκεκριμένα …, αναντίρρητα…, ειδικότερα…, επειδή…, στην πραγματικότητα…, πρώτον…, απεναντίας…

Τις λεπτομέρειες τις διακρίνουμε σε βασικές και βοηθητικές . Συγκεκριμένα : Οι βασικές λεπτομέρειες αναπτύσσουν και υποστηρίζουν την κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου ( κύρια ιδέα ) άμεσα , καθιστώντας την περισσότερο κατανοητή στον αναγνώστη , εφόσον εκφράζουν τα κύρια νοήματα .

Οι βοηθητικές λεπτομέρειες επικουρούν τις βασικές λεπτομέρειες να αναπτύξουν τη θεματική περίοδο . Επομένως, έχουν άμεση σχέση με τις βασικές λεπτομέρειες κι έμμεση με τη θεματική .

Περίοδος – πρόταση κατακλείδα: επιστεγάζει την παράγραφο , συνοψίζοντας το περιεχόμενο των λεπτομερειών της και συγχρόνως εξασφαλίζει ολοκληρωμένη μορφή στην παράγραφο . Αποτελεί , με λίγα λόγια , το συμπέρασμα , στο οποίο μας οδήγησε η διερεύνηση του θέματος. Χρησιμοποιείται , λοιπόν , για να συγκεφαλαιώσει το περιεχόμενο που παρατίθεται στις λεπτομέρειες της παραγράφου .

Διαφορετικά, η χρήση της αποβλέπει στην απρόσκοπτη σύνδεση με τα επόμενα , οπότε χαρακτηρίζεται προεξαγγελτική κατακλείδα .

Η θέση της βρίσκεται στο τέλος της παραγράφου , ωστόσο η χρήση της είναι προαιρετική .Η ύπαρξη της κατακλείδας δηλώνεται πολλές φορές με τη χρήση διάφορων λέξεων , όπως : λοιπόν , έτσι , άρα, επομένως, είναι σαφές από τα παραπάνω …

Επισήμανση : Συνήθως η διερεύνηση της δομής της παραγράφου δεν παρουσιάζει δυσκολίες, καθώς αποτελείται από τα τρία συνθετικά της μέρη ( θεματική περίοδος , σχόλια , κατακλείδα ) , είναι δηλαδή τριμερής, ή τουλάχιστον τα δύο συστατικά της ( θεματική περίοδος , σχόλια ) , είναι δηλαδή διμερής , τα οποία προβάλλουν εύλογα .

Ωστόσο , χρειάζεται να γνωρίζουμε ότι ενδέχεται να υπάρξουν ορισμένες διαφοροποιήσεις , κυρίως στην αναζήτηση της θεματικής περιόδου . Ενδέχεται, λοιπόν, η θεματική περίοδος να αποτελείται από δύο περιόδους( Πανελλήνιες Εξετάσεις 2006 ) ή να σταματά σε διπλή τελεία ( ή και άνω τελεία ) , διότι ακολουθεί η ερμηνεία της ιδέας ( Πανελλήνιες Εξετάσεις 2005 ) .

Συνήθως, στις λεγόμενες μεταβατικές παραγράφους δεν υπάρχει πληρότητα, απουσιάζει τις περισσότερες φορές ο σχολιασμός ή η θεματική περίοδος. Με τον όρο μεταβατική, βέβαια, εννοούμε την παράγραφο που χρησιμοποιείται για την ομαλή μετάβαση από μία παράγραφο σε μια άλλη ή από μια θεματική ενότητα σε άλλη. Λειτουργεί, δηλαδή, ως γέφυρα, όταν η σύνδεση των άλλων παραγράφων, προηγούμενης κι επόμενης, δεν είναι ομαλή, δεν είναι η καλύτερη δυνατή, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μια νοηματική συνέχεια.

Η παράγραφος είναι μια μικρογραφία της έκθεσης , αφού τα μέρη τους βρίσκονται σε αντιστοιχία και σε τελική ανάλυση δομούνται με τον ίδιο τρόπο. Η θεματική περίοδος αντιστοιχεί στον πρόλογο, ο σχολιασμός στο κύριο θέμα και η κατακλείδα στον επίλογο της έκθεσης.

Παράδειγμα:

Στην εποχή μας η οικογένεια άρχισε να παραιτείται από τις παραδοσιακές της λειτουργίες της (θεματική περίοδος). Το οικογενειακά οργανωμένο “σπίτι” ήταν επί αιώνες το κέντρο όπου ικανοποιούνταν οι βασικές ανάγκες της ζωής τον ανθρώπου· όχι μόνο ο έρωτας και η τεκνογονία, η αγωγή των παιδιών και η ψυχαγωγία, αλλά και το μαγείρεμα, το νοικοκυριό και η περίθαλψη στην αρρώστια και στα γηρατιά. Σήμερα στις εξελιγμένες κοινωνίες τα πράγματα έχουν αλλάξει ριζικά. Από τότε που η γυναίκα εργάζεται βιοποριστικά έξω από το σπίτι, οι πλείστες από τις ανάγκες που αναφέραμε ικανοποιούνται χωρίς την οικογένεια. Τα παιδιά από τους πρώτους μήνες της ζωής παραδίδονται στους βρεφονηπιακούς σταθμούς, έπειτα στη φροντίδα του νηπιαγωγείον και αργότερα τον σχολείου. Το εστιατόριο αντικαθιστά τη σπιτική κουζίνα. Και η περίθαλψη γίνεται πλέον στο νοσοκομείο και στους οίκους ευγηρίας. Όσο για την ψυχαγωγία, οι περισσότεροι τη χαίρονται σήμερα έξω από την οικογένεια (λεπτομέρειες – σχόλια). Η απομάκρυνση, λοιπόν, της οικογενείας από τον παραδοσιακό της ρόλο αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός (περίοδος – κατακλείδα)

Μεταβατική παράγραφος: Συχνά συμβαίνει όταν το θέμα της παραγωγής κειμένου περιέχει περισσότερα από ένα ζητούμενο, το πέρασμα από το ένα ζητούμενο στο άλλο να μην είναι πετυχημένο, με αποτέλεσμα η συνοχή να είναι χαλαρή. Έτσι, ο αναγνώστης δεν αντιλαμβάνεται τη μετάβαση από τη μια ιδέα στην άλλη, δηλαδή την ακολουθία σκέψης του συγγραφέα, αφού τα νοήματα δε μεταδίδονται αβίαστα, με συνέπεια να δημιουργούνται νοηματικά χάσματα. Για να μη δημιουργούνται τέτοιου είδους προβλήματα καλό θα είναι να χρησιμοποιούμε μεταβατικές παραγράφους.

Ο ρόλος της μεταβατικής παραγράφου: Μια μεταβατική παράγραφος βοηθάει στην εξασφάλιση της νοηματικής συνοχής των ζητουμένων. Χρησιμοποιείται γι’ αυτό το λόγο πριν τη μετάβαση από το ένα ζητούμενο στο άλλο. Μας ζητούν π.χ. να αναπτύξουμε για ποιους λόγους επιβάλλεται να εφαρμόζεται ο εθελοντισμός και ποιες είναι οι συνέπειές του. Αφού αναπτύξουμε γενικά τον εθελοντισμό για να απαντήσουμε στο πρώτο ζητούμενο (τους λόγους για τους οποίους αυτός επιβάλλεται να εφαρμόζεται) γράφουμε μια μεταβατική παράγραφο, όπως: Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους επιβάλλεται η εφαρμογή του εθελοντισμού… Με αυτόν τον τρόπο πετυχαίνουμε το φυσικό πέρασμα στο πρώτο ζητούμενο. Όταν γράψουμε αρκετούς λόγους, στη συνέχεια συνθέτουμε μια άλλη μεταβατική παράγραφο, για να περάσουμε ομαλά στο δεύτερο ζητούμενο (τις συνέπειες του εθελοντισμού) όπως: πολλές είναι οι συνέπειες του εθελοντισμού και καλό θα είναι να τις αναζητήσουμε. Αμέσως, μετά τη μεταβατική γράφουμε αρκετές συνέπειες κι απαντούμε στο δεύτερο ζητούμενο. Δεν ξεχνάμε όσους λόγους θα αναφέρουμε, θα αναπτύξουμε τον ίδιο αριθμό και για τις συνέπειες.

Τι πρέπει να γνωρίζουμε για τη μεταβατική παράγραφο:

Η μεταβατική παράγραφος τοποθετείται πριν από κάθε ζητούμενο, πριν από μια νέα θεματική ενότητα.
Είναι σύντομη, αφού ο ρόλος της είναι συνδετικός.
Το περιεχόμενό της συνδέεται με το περιεχόμενο της προηγούμενης θεματικής ενότητας, όπως και με αυτό της επόμενης.
Επειδή χρησιμοποιείται για λόγους καλής δομής αν θέλουμε μπορούμε να την τοποθετήσουμε στο τέλος της τελευταίας παραγράφου μιας θεματικής ενότητας ή να την γράψουμε μόνη της και στη συνέχεια να ξεκινήσουμε την επόμενη θεματική ενότητα.
Η χρήση της δεν είναι υποχρεωτική, ωστόσο καλό θα είναι, για τους λόγους, που εξηγήσαμε, να την εφαρμόσουμε.

Εφαρμογή:

Ο άνθρωπος και ο μηχανικός πολιτισμός

(α΄ παράγραφος – Θεματικό κέντρο: Η επέμβαση του ανθρώπου στη φύση χάρη στη μηχανή): Από τα πανύψηλα μαύρα εργοστάσια, που για να τα στήσουμε ξυρίσαμε τα δάση και σκάψαμε τους αγρούς, ορισμένως θα ξέφυγε μια γλώσσα φωτιάς κι άναψε την πυρκαγιά, που ρήμαξε τον κόσμο και κρυφοκαίει παντού από κάτω, χωρίς να μπορούμε να τη σβήσουμε. Δεν είναι δυνατόν το τρελό πήδημα προς τη μηχανή να το έκανε ατιμώρητα ο Ευρωπαίος εδώ κι εκατό χρόνια. Και πρέπει να έχουν δίκιο όσοι σ’ αυτό το πήδημα δίνουν ξεχωριστή θέση μέσα στο λογαριασμό.

(Μεταβατική παράγραφος): Είναι όμως και η πραγματική αιτία από τις συμφορές; Πολύ αμφιβάλλω.

(β’ παράγραφος – Θεματικό κέντρο: Η αύξηση του πλούτου εξαιτίας της μηχανής): Η μηχανή εγκαινίασε ένα διαφορετικό τρόπο ζωής κι έγινε νέο μέσον εύκολου πλουτισμού στα χέρια των κατεχόντων, νέος στόχος για το φθόνο των μη κατεχόντων. Τον πλούτο, λοιπόν, μεγάλωσε η μηχανή από το ένα μέρος και από το άλλο μέρος το φθόνο. Ώστε κατά βάθος δεν είναι η αιτία των οικονομικοπολιτικών συγκρούσεων, αλλά ο λόγος που οι συγκρούσεις αυτές επήραν μεγαλύτερη έκταση και έγιναν οξύτερες. Έβαλε δηλαδή ανώτερον εκθέτη στα γεγονότα, διεύρυνε την κλίμακα και αύξησε την έντασή τους.

Ευάγγ. Παπανούτσος

*Από το βιβλίο του Άρη Ιωαννίδη: «Θεωρία στην Έκφραση – Έκθεση»

Πλήρες εκπαιδευτικό υλικό για την Έκφραση – Έκθεση του Λυκείου

1. Έκφραση-Έκθεση Α’ Λυκείου, 2. Έκφραση-Έκθεση Β’ Λυκείου, 3. Έκφραση-Έκθεση Γ’ Λυκείου, 4. Υποστηρικτικό υλικό, 5. Σχεδιαγράμματα, 6. Γραμματική-Συντακτικό