Η Ελένη του Γ. Σεφέρη μέσα από το πρίσμα της Ελένης του Ευριπίδη

Της Ελευθερίας Μπέλμπα

Στο ποίημα του, «Ελένη»¹, της συλλογής «…Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν…(1955), ο Γιώργος Σεφέρης χειρίζεται το μύθο της Ελένης που εντοπίζεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία, ειδικότερα στην τραγωδία του Ευριπίδη («Ελένη»).

ΤΕΥΚΡΟΣ … ες γην εναλίαν Κύπρον ου μ’ εθέσπισεν
οικείν Απόλλων, όνομα νησιωτικόν
Σαλαμίνα θέμενον της εκεί χάριν πάτρας.
……………………………………………………..
ΕΛΕΝΗ: Ουκ ήλθον ες γην Τρωάδ’ , αλλ’ είδωλον ήν.
…………………………………………………….
ΑΓΓΕΛΟΣ: Τι φής;
Νεφέλης άρ’ άλλως είχομεν πόνους πέρι;

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ,ΕΛΕΝΗ

“Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες”.

Αηδόνι ντροπαλό, μες στον ανασασμό των φύλλων,

σύ που δωρίζεις τη μουσική δροσιά του δάσους

στα χωρισμένα σώματα και στις ψυχές

αυτών που ξέρουν πως δε θα γυρίσουν.

Τυφλή φωνή, που ψηλαφείς μέσα στη νυχτωμένη μνήμη

βήματα και χειρονομίες. δε θα τολμούσα να πω φιλήματα.

και το πικρό τρικύμισμα της ξαγριεμένης σκλάβας.

“Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες”.

Ποιες είναι οι Πλάτρες; Ποιος το γνωρίζει τούτο το νησί;

Έζησα τη ζωή μου ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα:

καινούργιους τόπους, καινούργιες τρέλες των ανθρώπων

ή των θεών.

η μοίρα μου που κυματίζει

ανάμεσα στο στερνό σπαθί ενός Αίαντα

και μιαν άλλη Σαλαμίνα

μ’ έφερε εδώ σ’ αυτό το γυρογιάλι.

Το φεγγάρι

βγήκε απ’ το πέλαγο σαν Αφροδίτη.

σκέπασε τ’ άστρα του Τοξότη, τώρα πάει να ‘βρει

την καρδιά του Σκορπιού, κι όλα τ’ αλλάζει.

Πού είναι η αλήθεια;

Ήμουν κι εγώ στον πόλεμο τοξότης.

το ριζικό μου, ενός ανθρώπου που ξαστόχησε.

Αηδόνι ποιητάρη,

σαν και μια τέτοια νύχτα στ’ ακροθαλάσσι του Πρωτέα

σ’ άκουσαν οι σκλάβες Σπαρτιάτισσες κι έσυραν το θρήνο,

κι ανάμεσό τους-ποιος θα το ‘λεγε-η Ελένη!

Αυτή που κυνηγούσαμε χρόνια στο Σκάμαντρο.

Ήταν εκεί, στα χείλια της ερήμου. την άγγιξα, μου μίλησε:

“Δεν είν’ αλήθεια, δεν είν’ αλήθεια” φώναζε.

“Δεν μπήκα στο γαλαζόπλωρο καράβι.

Ποτέ δεν πάτησα την αντρειωμένη Τροία”.

Με το βαθύ στηθόδεσμο, τον ήλιο στα μαλλιά, κι αυτό

το ανάστημα

ίσκιοι και χαμόγελα παντού

στους ώμους στους μηρούς στα γόνατα.

ζωντανό δέρμα, και τα μάτια

με τα μεγάλα βλέφαρα,

ήταν εκεί, στην όχθη ενός Δέλτα.

Και στην Τροία;

Τίποτε στην Τροία – ένα είδωλο.

Έτσι το θέλαν οι θεοί.

Κι ο Πάρης, μ’ έναν ίσκιο πλάγιαζε σα να ήταν πλάσμα

ατόφιο.

κι εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια .

Μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα.

Τόσα κορμιά ριγμένα

στα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης.

τόσες ψυχές

δοσμένες στις μυλόπετρες, σαν το σιτάρι.

Κι οι ποταμοί φουσκώναν μες στη λάσπη το αίμα

για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη

μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου

για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη.

Κι ο αδερφός μου;

Αηδόνι αηδόνι αηδόνι,

τ’ είναι θεός; τι μη θεός; και τι τ’ ανάμεσό τους;

“Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες”.

Δακρυσμένο πουλί,

στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη

που έταξαν για να μου θυμίζει την πατρίδα,

άραξα μοναχός μ’ αυτό το παραμύθι,

αν είναι αλήθεια πως αυτό είναι παραμύθι,

αν είναι αλήθεια πως οι άνθρωποι Δε θα ξαναπιάσουν

τον παλιό δόλο των θεών.

αν είναι αλήθεια

πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια,

ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαμος ή Εκάβη

ή κάποιος άγνωστος, ανώνυμος που ωστόσο

είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια,

δεν το ‘χει μες στη μοίρα του ν’ ακούσει

μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε

πως τόσος πόνος τόση ζωή

πήγαν στην άβυσσο

για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη.

Στον Όμηρο η άπιστη Ελένη (ακολουθεί τον Πάρη στην Τροία) ευθύνεται για τον τρωικό πόλεμο². Αντίθετα ο Ευριπίδης αξιοποίησε την Παλινωδία του Στησιχόρου³ που παραδίδεται στο «Φαίδρο» του Πλάτωνα (243a)⁴, σύμφωνα με τον οποίο η ηρωίδα δεν πήγε στην Τροία («οὐκ ἒστ’ ἒτυμος λόγος οὗτος/οὐδ’ ἒβας ἐν νηυσίν εὐσέλμοις, οὐδ’ ἳκεο Πέργαμα Τροίας»). «Ένας πάπυρος με υπολείμματα ενός υπομνήματος στους Μελικούς ποιητές μας έχει ξαφνιάσει αναφέροντας δυο παλινωδίες, αλλά ορισμένα στοιχεία συνηγορούν για την άποψη ότι οι αρχικοί τύποι, που παραθέτονται εκεί, ανήκουν σε μέρη του ίδιου ποιήματος»⁵. Αναφορές στην εκδοχή του Στησιχόρου ανευρίσκονται στους Εὐριπίδη, , Ισοκράτη, Οράτιο, Δίωνα Χρυσόστομο, Λουκιανό, Σούδα⁶. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Αλέξανδρος-Πάρης μαζί με την Ελένη με δυνατό άνεμο από το Αιγαίο μεταφέρθηκαν στην Αίγυπτο. Η Ελένη δε βρισκόταν στην Τροία, γιατί κανείς δε θα έβαζε σε κίνδυνο το λαό των Τρώων⁷.

Ο Σεφέρης (που στεγάζει λόγους άλλων συγγραφέων στα πλαίσια της διακειμενικότητας) στην «Ελένη» παραθέτει ως μότο αποσπάσματα από την ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη προσανατολίζοντας την ανάγνωση. Συγκεκριμένα επιστρατεύει τη μυθική-συνειρμική μέθοδο, ώστε μέσω του μυθικού υλικού καταδεικνύεται η σύγχρονη πραγματικότητα, εμμένει στο ιστορικιστικό πλαίσιο της παράδοσης, «η προσέγγιση του παρελθόντος γίνεται από την προοπτική του παρόντος»⁸. Αξιοποιεί δυο μύθους, του Τεύκρου και της Ελένης. Ο Τεύκρος επιστρέφοντας στη Σαλαμίνα από τον τρωικό πόλεμο, εκδιώχτηκε από τον πατέρα του, βασιλιά Τελαμώνα, επειδή δε στήριξε τον αδερφό του Αίαντα που αυτοκτόνησε, γιατί δεν του έδωσαν οι Αχαιοί ως αριστείο τα όπλα του Αχιλλέα. Σύμφωνα με την εκδοχή του Ευριπίδη στο ομώνυμο δράμα, η Αφροδίτη έδωσε στον Πάρη ένα είδωλο, ενώ την πραγματική Ελένη μετέφερε ο Ερμής, με εντολή της Ήρας, στην Αίγυπτο, στο παλάτι του βασιλιά Πρωτέα.

Στην τραγωδία ο Τεύκρος εμφανίζεται στην Αίγυπτο για να πάρει συμβουλή από τη μάντισσα Θεονόη, προκειμένου να ιδρύσει στην Κύπρο μια πόλη δίνοντας το όνομα της πατρίδας του Σαλαμίνας (βάσει του χρησμού του Απόλλωνα). Συναντά την Ελένη, εξαπολύει το μίσος του, μολονότι πείθεται για την απλή ομοιότητα. Εγκαταλείπει τη χώρα για να σωθεί από το μένος του βασιλιά Θεοκλύμενου, επίδοξου μνηστήρα της. Συνακόλουθα έρχεται επαίτης ο Μενέλαος που δηλώνει πως κρατά την Ελένη σε μια σπηλιά με τους συντρόφους του αγνοώντας ότι είναι ομοίωμα. Ζητά άσυλο στον τάφο του Πρωτέα. Κατόπιν πραγματοποιείται η αναγνώριση των συζύγων. Δραπετεύει το ζευγάρι με το επανδρωμένο καράβι για τις νεκρικές προσφορές στον δήθεν επιβεβαιωμένα νεκρό Μενέλαο με την κάλυψη της Θεονόης. Πρόκειται για τέχνασμα της Ελένης που διακρίνεται ευφυής, ενώ στο Σεφέρη «ένα αδικημένο θύμα που διαμαρτύρεται»⁹. Όταν μαθαίνει την αλήθεια ο Θεοκλύμενος, δεν εκδικείται με συστάσεις των Διόσκουρων.

Βάσει της μαρτυρίας του Σεφέρη, το ποίημα «Ελένη» γράφτηκε το 1953 «[…]όταν ο Σεφέρης ταξίδεψε για πρώτη φορά στην Κύπρο. Ξαναπήγε το 1954 και το 1955. Το 1955 θ’ αρχίσει ο Κυπριακός αγώνας κατά της αγγλικής κατοχής […] από τις θέσεις του στο διπλωματικό σώμα θα παρακολουθήσει από πολύ κοντά τις φάσεις του κυπριακού δράματος»¹⁰. Αφηγητής ο Τεύκρος βρέθηκε στην Κύπρο, με χρησμό του Απόλλωνα για να ιδρύσει τη Σαλαμίνα δίνοντας το ίδιο όνομα με το νησί του από όπου τον έδιωξε ο πατέρας του ως υπεύθυνο για την αυτοκτονία του αδερφού του («ὂνομα νησιωτικόν Σαλαμίνα»¹¹). Εκθέτει σε ένα συνειρμό τη συνάντησή του με την Ελένη στην Αίγυπτο, ώστε συνειδητοποίησε πως στην Τροία βρέθηκε το είδωλό της («εἲδωλον ἦν»¹²) σύμφωνα με το θέλημα των θεών και ότι ο πόλεμος πραγματοποιήθηκε για μια απάτη. Συνάμα επισφραγίζεται η συναίσθηση της ματαιότητας της διεξαγωγής του πολέμου («νεφέλης ἂρ’ ἂλλως εἲχομεν πόνους πέρι;»¹³).

Το κεντρικό μοτίβο επαναλαμβάνεται στους στίχους 1, 9, 53 («Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες») με αφόρμηση την τραγωδία του Ευριπίδη (στ. 1107-1114)¹⁴, όπου ο χορός επικαλείται το αηδόνι («σὲ τὰν ἀοιδοτάταν ὄρνιθα μελῳδὸν ἀηδόνα»). Ο ποιητής ως Τεύκρος (προσωπείο) ισχυρίζεται ότι το κελάηδισμα δεν επιτρέπει την ανάπαυλα στις Πλάτρες (το χωριό στις πλαγιές του όρους Τρώοδος κοσμικό θέρετρο κατά την αγγλοκρατία¹⁵), επιβάλλεται διαρκής επαγρύπνηση της συνείδησης στον ποιητικό χώρο (Κύπρος). Διερωτάται ο Τεύκρος αν γνωρίζει κανείς τον τόπο («Ποιες είναι οι Πλάτρες; Ποιος το γνωρίζει τούτο το νησί;»). Σε α΄ ενικό αφηγηματικό πρόσωπο εντυπώνονται εμπειρίες (αποστασιοποίηση από τη γενέτειρα, περιπετειώδης βίος, συμμετοχή στον πόλεμο) μέσω της διευκρίνησης του τόπου σταθμού στην πορεία του αθέλητα (Πλάτρες-μεγαλόνησος).

Αναλογίες στη ζωή του ομηρικού ήρωα και του ποιητή (στ. 10-22) καθορίζουν το πολιτικό υπόβαθρο του κειμένου. Ο Τεύκρος στα δέκα χρόνια πολέμου βασανίζεται από το θάνατο του αδερφού του και τη στερέωση μιας άλλης πατρίδας («στο στερνό σπαθί ενός Αίαντα», «μιαν άλλη Σαλαμίνα»). Ο Σεφέρης πρόσφυγας από τη Μ. Ασία, έχει την εμπειρία του δευτέρου παγκοσμίου και εμφυλίου πολέμου, της κρατικής διπλωματίας, ενώ η αναφορά στη Σαλαμίνα σχετίζεται με τον αναμενόμενο απελευθερωτικό αγώνα των Κυπρίων (1955). Ενδεικτική είναι η ακατάπαυτη εμπλοκή των θεών, η άλογη μεταστροφή της τύχης στο δέκαχρονο πόλεμο («τρέλες των ανθρώπων/ή των θεών»). Το «σπαθί» συμβολίζει την αφροσύνη της μαζικής βίας, όπως στον Ευριπίδη («ἂφρονες ὅσοι τὰς ἀρετὰς πολέμῳ/λόγχαισί τ’ ἀλκαίου δορὸς/κτᾶσθε»)¹⁶.

Το φεγγάρι αποτυπώνει την πλαστή εικόνα της πραγματικότητας εξαπατώντας, καλύπτει τα πολεμικά σύμβολα, δηλαδή τους αστερισμούς αφενός του Τοξότη που συνυφαίνεται με την ιδιότητα του Τεύκρου στον πόλεμο, αφετέρου του Σκορπιού που αποδίδει το φωτεινότερο αστέρι, τον Αντάρη. Η ανάδυση της Αφροδίτης απ’ τη θαλάσσια επιφάνεια στην Πάφο (Κύπρις, Παφία)¹⁷ αποδίδεται με ειδυλλιακή εικόνα. Επιζητείται η αυτογνωσία με τη απορία («πού είν’ η αλήθεια;») και το σκεπτικισμό για την ατομική ευθύνη («ενός ανθρώπου που ξαστόχησε»): ο ήρωας απέτυχε να εξολοθρεύσει τον Έκτορα, να διασώσει τον Αίαντα, να πείσει για την εντιμότητά του τον Τελαμώνα και ο ποιητής ενδεχομένως αναθεωρεί τη μέχρι πρότινος στάση του. Αντίθετα στην Ιλιάδα (Θ 239-299) ο Τεύκρος επιδεικνύει τη δεξιότητά του στην τοξοβολία και στην «Ελένη» του Ευριπίδη (στ. 76) κομπάζει για το «εὒστοχον πτερόν» του¹⁸.

Με την προσφώνηση του αηδονιού κυριαρχεί η παρουσία των νεκρών ή όσων αποστάτησαν ανεπιστρεπτί από την προσπάθεια ηττημένοι («στα χωρισμένα σώματα…δε θα γυρίσουν»), αλλά και η κίνηση φιγούρων του παρελθόντος («βήματα και χειρονομίες») μέσω της αδιάλειπτης επίδρασης του ήχου («φωνή»). Η υπόμνηση της Κύπρου που ξεσηκώνεται (στ. 9) ερμηνεύεται ως οργή του ποιητή «κατά των Άγγλων αποικιοκρατών που δοκιμάζουν να αφελληνίσουν το νησί»¹⁹. Στον Ευριπίδη («φίλων τητωμένη/ δούλη καθέστηκ’ οὖσ’ ἐλευθέρων ἄπο»²⁰) η Ελένη αναφέρεται στη σκλαβιά της σε ξένη γη, αντιδιαστέλλοντας με την καταγωγή της από ελεύθερο γένος (στ.275).

Η προσφώνηση, «ποιητάρη», παραπέμπει στους Κύπριους ριμαδόρους, λαϊκούς δημιουργούς που απήγγειλαν σε κοινό²¹. Το κελάηδισμα (στ. 23-31) συνδέει διαφορετικές εποχές, οπτικές. Το φεγγαρόφως γίνεται έναυσμα (στ. 24) της αναδρομής σε παρόμοια νυχτερινή περιπλάνηση στην Αίγυπτο. Το συναπάντημα με την Ελένη («ακροθαλάσσι του Πρωτέα», «στα χείλια της ερήμου») επισφραγίζεται με την αφή και την ακοή («την άγγιξα, μου μίλησε»). Περιγράφεται η εικόνα για την αναζήτησή της από το Μενέλαο και τους Έλληνες (στ.27, «αυτή…Σκάμαντρο») και στο δράμα του Ευριπίδη (στ.49-51, «κἀγὼ…πυργώματα»)²². Σε ευθύ λόγο η Ελένη διαβεβαιώνει περί της πλάνης των Ελλήνων, της αθωότητάς της (στ.29-31). Στο απόσπασμα αυτό καταγράφονται στίχοι του Στησιχόρου²³ που αρχικά κατηγορούσε την Ελένη για τον πόλεμο, έπειτα συνέθεσε άλλο ποίημα («Παλινωδία») αποκαθιστώντας τη φήμη της. Το είδωλο (στ.38) υλοποιείται στα φραστικά δεδομένα στην «Ελένη» του Ευριπίδη (στ. 34,582,683,1136)²⁴: ζωοποιείται («ἔμπνουν»), υποκαθιστά την αλήθεια («οὐκ ἦλθον ἐς γῆν Τρωάδ’»²⁵), απεικονίζει την ερωτική σύντροφο του Πάρη («Πάριν ὡς ἀφέλοιτο»²⁶), ευθύνεται για τον πόλεμο («ἐπὶ ναυσὶν ἄγων»²⁷)˙ και στην «Ηλέκτρα» σχηματοποιείται ως φάντασμα (στ.1283²⁸):«Ζεὺς…Ἴλιον»²⁹.

Ο ισχυρισμός του Τεύκρου για την εμφάνιση της Ελένης αποδεικνύεται με την ευθεία ερώτηση (στ. 26) ως έκπληξη που διαδέχεται η πικρία, ο εξοργισμός, η απαισιοδοξία με την παραδοχή της ματαιότητας του πολέμου³⁰ (στ. 41). Στην περιγραφή της ωραίας Ελένης (στ. 32-37) οι «ίσκιοι», τα «χαμόγελα» της φαντασίας υποκαθιστούν την πραγματικότητα. Διασαφηνίζεται αξιωματικά ο δόλος των θεών στο Σεφέρη («έτσι το θέλαν οι θεοί»)· αντίστοιχα στον Ευριπίδη (στ.1660-1661, όπ.π. 31-37, 119, 704, 930-931, 584, 261, 610³¹) οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται κατώτεροι της θείας βούλησης («ἥσσον ἦμεν»³²), έρμαιο του θυμού τους («μεμφθεῖσ’»³³), της παραπλάνησης («δόκησιν», «ἦμεν ἠπατημένοι», «τέχναις θεῶν», «αἰθήρ»³⁴), μοχθηρίας («δι’ Ἥραν»³⁵), μηχανορραφίας («μηχαναῖς»³⁶). Διάχυτος ο λυρισμός, ο ερωτισμός με υπαινικτικά διατυπωμένα τα σημεία του γυναικείου κορμιού. Επιτυγχάνεται η επισκόπηση μιας μυστηριακής μορφής, της ψευδαίσθησης της απτής οικειότητας στον αντίποδα της υλικότητας. Η εξιδανίκευση της ομορφιάς της ισχύει εδώ και γενικώς στην κλασική γραμματεία.

Η αφύπνιση της συνείδησης (στ. 40-42) συστηματοποιείται με την ανεπάρκεια του περιεχομένου της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, όταν αλληλοεξοντώνονται άδικα οι άνθρωποι («ο Πάρης…χρόνια»). Ο συσχετισμός της γυναικείας παρουσίας με τον «ίσκιο» (στ.40) πρωτοστατεί στην «Ελένη» του Ευριπίδη (στ.31-36, 882-883³⁷) ως κενή ιδέα («κενὴν δόκησιν»³⁸), ψεύτικος γάμος («γάμους…ψευδονυμφεύτους»³⁹).

Κινητικές εικόνες στον απολογισμό του Τρωικού πολέμου σε στεριά και θάλασσα σηματοδοτούνται με τους ρηματικούς τύπους («ριγμένα», «δοσμένες»), τα ουσιαστικά («σαγόνια», «τίναγμα»). Στην τραγωδία ο Τεύκρος (στ.109-110) «σπεύδει να επισημάνει τις απώλειες των Αχαιών», ενώ στο ποίημα (στ. 40-41) «συμπονεί τον Πάρη […] και τις δύο εμπόλεμες παρατάξεις»⁴⁰. Αναδεικνύονται αποτρόπαιες αλληγορικές παραστάσεις («ψυχές…σιτάρι», «οι ποταμοί…το αίμα»), μεγιστοποιείται η απόγνωση του πολέμου. Αναγνωρίζεται η ματαιοπονία των συρράξεων (ενδεικτικό το ασύνδετο σχήμα: «για ένα λινό… Ελένη»). Οι αδικαίωτες πράξεις, άσκοποι αγώνες (στ. 45-46) αναλογούν στο δραματικό στοιχείο στον Ευριπίδη (στ.52-53⁴¹) όπου καταχωρείται ότι χάθηκαν ψυχές μάταια («ψυχαὶ…ἔθανον»⁴²).

Αποκαλύπτεται η αμφισβήτηση της καθαρότητας των προθέσεων με αναπάντητα ερωτήματα. Ο χαμός του Αίαντα («κι ο αδερφός μου;») «στα προσχέδια του ποιήματος […]δε συνιστά επισήμανση μιας προσωπικής απώλειας, παρά αφορά το συλλογικό σώμα […] γίνεται λόγος για της ευθύνη μιας αδελφοκτονίας»⁴³ (1946-1949). Η τριπλή προσφώνηση («αηδόνι») μας μεταφέρει (μοτίβο των αηδονιών) στην Κύπρο. Δεδομένη κρίνεται η εξυπηρέτηση συμφερόντων των άλλων κρατών: η Αγγλία, οι Η.Π.Α. δε συναίνεσαν στο αίτημα της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα. Αντλημένη από την τραγωδία (στ.1137⁴⁴) διατυπώνεται η απορία («τ’ είναι….ανάμεσό τους;») για το ποιος μπορεί να ορίσει την έννοια του θεού ή την απουσία του, πράγμα που προκύπτει από τη συνειδητοποίηση του απωλεσθέντος ευγενούς προορισμού των ανθρώπων, της αντίθεσης (δίκαιο-άδικο).

Η επιλογή του ουσιαστικού «νεφέλη» (στ.48) συμπορεύεται με την καταγραφή του Ευριπίδη (στ.705, 707, 1219⁴⁵) για άγαλμα από σύννεφο («νεφέλης ἄγαλμ’»⁴⁶), παρασυρμένο από τον αέρα («ἐς αἰθέρ’»). Μεταμφιεσμένος ο Δίας σε κύκνο (στ.49) έσμιξε με τη Λήδα και στην τραγωδία «Ελένη» περιγράφεται «ασπρόχρωμος»⁴⁷ («χιονόχρως»⁴⁸, στ. 214-215⁴⁹). Η αναφορά στο επίθετο «αδειανό» είναι αντίστοιχη με τους στίχους 584, 590⁵⁰ του Ευριπίδη («αἰθήρ», «τὰ δὲ κέν’»⁵¹).

Η επανεκκίνηση του παρόντος του Τεύκρου και του ποιητή στη μεγαλόνησο υποδηλώνεται με την επαγρύπνηση στις Πλάτρες (στ. 53). Η εξαθλίωση από τα σαρωτικά πλήγματα του πολέμου μορφοποιείται μέσα από τις ιστορικές συγκυρίες (στ.54-68). Με επίκληση στο «δακρυσμένο πουλί» στο επιμύθιο προβάλλονται τα δεινά των συρράξεων, η αστοχία των θυσιών με την ταύτιση των συλλογισμών του Τεύκρου και του Σεφέρη⁵². Διαχρονικά ερωτήματα καθορίζουν την ουσία πίσω από τα φαινόμενα. Η επανάληψη της λέξης «αλήθεια» στις υποθετικές προτάσεις με αινιγματικό ύφος αίρει το σκεπτικισμό (είναι αμφίβολο αν μαθαίνουν οι άνθρωποι από τα λάθη τους, αν στηρίζουν απόλυτα τις ελπίδες στους ισχυρούς). Η στάση των Άγγλων άλλοτε συμμάχων, εχθρών πλέον των Κυπρίων, ανατρέπει κάθε πίστη σε υψηλές ιδέες, εντείνει μια εσωτερική αγωνία για το αποτέλεσμα του εγχειρήματος της αυτοδιάθεσης της μεγαλονήσου από αυτούς. Η έλλειψη της αλήθειας αποτυπώνεται και στον Ευριπίδη (στ. 267-268, 610, 704, 930-931⁵³), αλλά προσαρμόζεται αποκλειστικά στη θεία επέμβαση και παραπλάνηση («πρὸς θεῶν κακοῦται», «μηχαναῖς», «ἦμεν ἠπατημένοι», «τέχναις»). Η πατρίδα (στ. 55) ταυτίζεται με τη γη που τη θυμίζει (Σαλαμίνα η πόλη που θα ιδρύσει ο Τεύκρος), αντλώντας από τον Ευριπίδη (στ. 148-150⁵⁴, «τῆς ἐκεῖ χάριν πάτρας»⁵⁵).

Το «παραμύθι» της ωραίας Ελένης λειτουργεί παρηγορητικά για την ενεργή συνείδηση του ανθρώπου που επιζητά ένα βάσιμο θεμέλιο για τη διεκπεραίωση των αγώνων, όπως ο κυπριακός (στ.58-59). Για τους εχθρούς, συμμάχους, ομοεθνείς (στ.60-62) που ονοματίζονται συνάμα με αόριστες αντωνυμίες, διαζευκτικό «ή» αποκτώντας νέα υπόσταση χωρίς ειδικό προσδιορισμό, φαίνεται αφενός επιβεβλημένο να αφυπνιστούν, να μην παρασύρονται από διακηρύξεις σωτηρίας, αφετέρου μοιραίο να πραγματοποιούν θυσίες χωρίς αντίκρισμα (στ. 60-68). Όντας ο ποιητής «στο χώρο των αντιπάλων της αριστεράς», διατυπώνει την εκτίμηση ότι «ο αδελφός […] αδιάλλακτος τύπος, θεωρώντας τον εαυτό του αδικημένο, ρίχτηκε εναντίον των όμαιμών του, τάχτηκε με το μέρος των εχθρών»⁵⁶.

Στο μύθο της Ελένης που χειρίζεται ο Σεφέρης διαπιστώνουμε συγκλίσεις ή διαφοροποιήσεις συγκριτικά και με άλλα κείμενα της αρχαίας γραμματείας. Ειδικότερα (στ. 2-3) αντιλαμβανόμαστε παρόμοια περιγραφή στην ομηρική Οδύσσεια (Τ, 518-522⁵⁷) του αηδονιού που κελαηδεί την άνοιξη, αλλάζοντας χροιά («ὡς δ᾽ ὅτε Πανδαρέου… πολυηχέα φωνήν…»⁵⁸). Και στον Ἁγαμέμνονα»⁵⁹ του Αισχύλου (στ.1455-1457, 1465-1467⁶⁰) η Ελένη κρίνεται βασική πηγή των συμφορών και των απωλειών του πολέμου⁶¹.

Η απόκλιση (στ. 41) από την Ιλιάδα⁶² (Β, 161-162, 177-178⁶³) επιτυγχάνεται με έμφαση στην ευθύνη της Ελένης για τον πόλεμο⁶⁴ («πολλοί Ἀχαιῶν…ἀπόλοντο»). Η αναφορά στο Σκάμαντρο (στ. 47,63) συμπίπτει με χωρία της Ιλιάδας για το ρέον αίμα στον ποταμό, τα πτώματα (Η, 328-330˙ Λ,στ.499-500˙ Μ, 20-23⁶⁵˙Φ, 118-125,233-238, 324-327⁶⁶)⁶⁷. Στον «Ορέστη» του Ευριπίδη (στ.1358-1387) «ο χορός (είναι) ικανοποιημένος για την τιμωρία που νομίζει ότι έχει επιβληθεί (στην Ελένη), ενώ στην πραγματικότητα με υπερφυσικό τρόπο έγινε άφαντη»⁶⁸ («τόν Ἐλένας φόνον καθαιμακτόν ἐν δόμοις κείμενον», «θεῶν νέμεσις ἐς Ἐλέναν»⁶⁹).

Στο ποίημα του Σεφέρη ο Τεύκρος φαίνεται περισσότερο συνδεδεμένος με τα παλιά συμβάντα, παρά διατεθειμένος να τα αναθεωρήσει⁷⁰. Σ’ αυτό το συσχετισμό με το παρελθόν, εδράζει η απώλεια πολιτικών πεποιθήσεων, ανιδιοτελών στρατηγικών. Μέσα από την «ιστορική επίγνωση», κατακτάται η «διαρκής μαθητεία»⁷¹.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

▪ Αισχύλος. 2005. Αγαμέμνων. Στο Αισχύλος Πέρσαι Επτά επί Θήβας Ικέτιδες Προμηθεύς δεσμώτης Αγαμέμνων Χοηφόροι Ευμενίδες. (μετάφρ. Θ.Γ more details…Μαυρόπουλου) 328-329. Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Ζήτρος

▪ Αισχύλος, Αγαμέμνων. Aeschyli septem quae surersunt tragoedias (Oxford classical texts). 189-190. Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα,1972

▪Ευριπίδης. 2006. Ηλέκτρα. Στο Ευριπίδης B΄ Ιφιγένεια η εν Ταύροις Ηλέκτρα Ελένη Ίων Φοίνισσαι Ορέστης Βάκχαι Ιφιγένεια η εν Αυλίδι Ρήσος. (μετάφρ. Θ.Γ more details…Μαυρόπουλου) 172. Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Ζήτρος

▪Ευριπίδης. 2006. Ελένη. Στο Ευριπίδης B΄ Ιφιγένεια η εν Ταύροις Ηλέκτρα Ελένη Ίων Φοίνισσαι Ορέστης Βάκχαι Ιφιγένεια η εν Αυλίδι Ρήσος. (μετάφρ. Θ.Γ more details…Μαυρόπουλου) 206. Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Ζήτρος

▪Ευριπίδης. 2006. Ορέστης. Στο Ευριπίδης B΄ Ιφιγένεια η εν Ταύροις Ηλέκτρα Ελένη Ίων Φοίνισσαι Ορέστης Βάκχαι Ιφιγένεια η εν Αυλίδι Ρήσος. (μετάφρ. Θ.Γ more details…Μαυρόπουλου) 463-515. Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Ζήτρος

▪ Ηροδότος. 1992. Ιστορίαι, τόμ. 2 Ευτέρπη, Θάλεια. (εισ.-μετάφρ.-σχόλ. Ζενάκος Λ.) Αθήνα: Γκοβόστης

▪ Όμηρος, Ιλιάς Β΄. Homeri, opera (Oxonii e typographeo Clarentoliano) tomus I edition tertia. 23-24. Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1976

▪ Όμηρος, Ιλιάς Η΄, Λ΄, Μ΄. Homeri, opera (Oxonii e typographeo Clarentoliano) tomus I edition tertia. 148-212. Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1976

▪ Όμηρος, Ιλιάς. Homeri Ilias Ν–Ω (Lipsiae in aedibus B.G. Teubneri MCCCCVII) volume alterum. 399- 417. Αθήνα: Παπαδήμας,1978

▪ Πλάτων, Φαίδρος. Platonis Dialogi Thrasylli tetralogias dispositi (Lipsiae in aedibus B.G. Teubneri MCMXIV) vol. II. 222. Αθήνα: Παπαδήμας, 1977

▪ Αντωνίου, Δ. Κοκοβίνος, Θ. Πετρόπουλος Κ.1983. Ερμηνευτικές αναλύσεις κειμένων νεοελληνικής λογοτεχνίας. 19-21. Αθήνα: Πατάκης

▪Γρηγοριάδης, Ν. Καρβέλης, Δ. Μηλιώνης, Χ. Μπαλάσκας, Κ. Παγάνος, Γ. Παπακώστας, Γ. 2001. «Νεότερη Ποίηση», στο: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄τεύχος Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, 209-213

▪ Καστρινάκη, Αγγ. 2009, «Ελένη, κόρη του σκεπτικισμού (ο Σεφέρης και το πρόβλημα του νεκρού αδελφού)». Κονδυλοφόρος 8. σσ. 111-129

▪   Τζιόβας, Δ. 2005. «Ο υπαρξιακός ιστορισμός του Σεφέρη», στο: Τζιόβας, Δ., Από το λυρισμό στον μοντερνισμό: Πρόσληψη, ρητορική και ιστορία στη νεοελληνική ποίηση 1^η έκδοση. (επιμέλ. Βλαβιανός Χ.) 223-227. Αθήνα: Νεφέλη

▪ Σεφέρης, Γ. 1989. Ποιήματα. Δέκατη έκτη έκδοση. 239-242. Αθήνα: Ίκαρος

▪ Allan W. 2008, “The new Helen”, στο W. Allan (edit.), Euripides Helen. New York:Cambridge University Press, 18-28

▪ Κρίκου Davis, Κ.2002. Κολόκες. Μελέτη για τη συλλογή του Γ. Σεφέρη Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ΄ 1953-1955. (μετάφρ. Μόζερ Τ.) 84-92. Αθήνα: Ιδεόγραμμα

▪ Lesky, A. 1988. «ΙΙΙ Το ομηρικό έπος- Υπόθεση και δομή της Ιλιάδας», στο: Lesky A., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας.(μετάφρ. Τσοπανάκης Α.Γ.) 51-56. Θεσσαλονίκη: εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη

▪ Lesky, A. (1989) S΄ Ευριπίδης, Το δραματικό έργο. Στο Lesky Albin, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων Β΄ Ὁ Εὐριπίδης καί τό τέλος τοῦ εἲδους. (μετάφρ. Ν.Χ. Χουρμουζιάδης) 241. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

▪ Αισχύλος. (22/04/2013). «Αγαμέμνων» (μετάφρ. Γρυπάρης, Γ.) http://www.ebooks4greeks.gr/%CE%B1%CE%B3%CE%B1%CE%BC%CE%AD% E%BC%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%AC%C %86%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%B7%CE%B1%CE%B9%CF%83%CF%8 %CF%8D%CE%BB%CE%BF%CF%82 Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 15-2-2015. <http://www.ebooks4greeks.gr>

▪ Ευριπίδης. (18-9-2012). «Ελένη» (αρχαίο κείμενο) http://anti-researcher.blogspot.gr/2012/09/blog-post_8243.html Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 15-2-2015. < http://anti-researcher.blogspot.gr>

▪ Όμηρος. (Μάρτιος 2001) «Οδύσσεια, Ραψωδία Τ» (μετάφρ. Εφταλιώτης, Α.) http://www.mikrosapoplous.gr/homer/odm19.htm Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 15-2-2015. <http://www.mikrosapoplous.gr>

▪ Όμηρος. «Ιλιάδα Β΄». (στίχοι  155-277) (μετάφρ. Πολυλάς, Ι.) http://www.mikrosapoplous.gr/iliada/BIBLIO_2_155_277.htm Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 15-2-2015. <http://www.mikrosapoplous.gr>

▪ Ευριπίδης. «Ορέστης» (αρχαίο κείμενο). http://en.calameo.com/read/001132284c544ffc40519 Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 15-2-2015. < http://en.calameo.com >

Ελευθερία Μπέλμπα*
Φιλόλογος

Ακολουθήστε την επίσημη σελίδα μας στο facebook schooltime για να βλέπετε τις σημαντικότερες ειδήσεις στη ροή του schooltime.gr

Δείτε επίσης

Φύλλο Εργασίας στα Αρχαία Ελληνικά Α’ Γυμνασίου, Ενότητα 2

Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Γ’ Γυμνασίου - Διαγώνισμα 1η Ενότητα

Νοέμβριος: από πού προέρχεται η λέξη;

28η Οκτωβρίου 1940 – Συνοπτική παρουσίαση του Ελληνοϊταλικού Πολέμου

Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, 26 Οκτωβρίου 1912

Μετεγγραφές φοιτητών 2022: Ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα - Υποβολή ενστάσεων