«H Επανάσταση του Θερίσου»
10 Μαρτίου 1905
Γράφει η Αντιγόνη Καρύτσα
Το Κρητικό Ζήτημα αποτελούσε για την Ελλάδα ένα από τα πιο σημαντικά θέματα για την εδαφική της ολοκλήρωση ενώ για τις Μεγάλες Δυνάμεις απλά μια πτυχή του Ανατολικού Ζητήματος. Η Κρήτη μετά τον «ατυχή» πόλεμο του 1897 πέρασε σε καθεστώς ημιαυτονομίας. Είχε ξεχωριστό σύνταγμα και νόμους, Έλληνα Ύπατο Αρμοστή υπό την υψηλή όμως επικυριαρχία του Σουλτάνου. Ύπατος Αρμοστής ορίστηκε ο δευτερότοκος γιος του βασιλιά Γεωργίου Α΄, ο πρίγκιπας Γεώργιος, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του το 1898 και προσπάθησε να οργανώσει την Κρητική Πολιτεία.
Πολύ γρήγορα όμως η αυταρχική πολιτική του Πρίγκιπα, ο παραγκωνισμός των Κρητών από τη διοίκηση και η ολιγωρία του στο θέμα της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα έφερε τον Γεώργιο σε αντιπαράθεση με τους Κρήτες πολιτικούς. Ανάμεσά τους και ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Η πρώτη μεγάλη κρίση στις σχέσεις των δύο ανδρών επήλθε το 1901. Στις 18 Μαρτίου ο Πρίγκιπας Γεώργιος κατηγορώντας τον Βενιζέλο ως ανθενωτικό και πράκτορα των Μεγάλων Δυνάμεων τον απέλυσε από Υπουργό Δικαιοσύνης, «επειδή …όλως αναρμοδίως υπεστήριξε και δημοσία εξέθηκε γνώμας επί σπουδαιοτάτου ζητήματος του τόπου αντιθέτους προς το Ημέτερον φρόνημα και την εντολήν ημών». Ο Βενιζέλος σε απάντηση δημοσίευσε πέντε άρθρα με τον τίτλο «Γεννηθήτω Φως» στην Εφημερίδα «Κήρυξ» των Χανίων, που εξέδιδε ο ίδιος, στα οποία παρουσίαζε τις θέσεις του για το ζήτημα της ένωσης.
Ο Ύπατος Αρμοστής, παρακινούμενος από τους αντιβενιζελικούς συμβούλους του, ακολούθησε σκληρή και αδιάλλακτη πολιτική, με την απαγόρευση της ελευθεροτυπίας και με διώξεις και φυλακίσεις εξεχόντων μελών της κρητικής αντιπολίτευσης.
Γύρω από το πρόσωπο του Βενιζέλου συνασπίστηκαν οι δυσαρεστημένοι με τον Πρίγκιπα και σχηματίστηκε έτσι η «Ηνωμένη Αντιπολίτευσις», στην οποία πρωτοστατούσαν οι Ελευθέριος Βενιζέλος, Κων/νος Φούμης και Κων/νος Μάνος.
Στα τέλη του 1904 είχαν προκηρυχθεί εκλογές για τις 20 Μαρτίου 1905. Η Αντιπολίτευση αποφάσισε να απέχει από τις εκλογές αυτές, κατήγγειλε τα ανελεύθερα μέτρα του πρίγκιπα και κάλεσε το λαό σε αποχή. Η κατάσταση εκτραχύνθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1905 όταν η τριανδρία της Αντιπολίτευσης (Ελ. Βενιζέλος, Κ. Φούμης και Κ. Μάνος) και 15 άλλοι επιφανείς πολιτικοί συνέταξαν και υπέγραψαν προκήρυξη, με την οποία ζητούσαν μεταβολή του συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας και διεκήρυξαν πως μόνη ορθή λύση ήταν η Ένωση. Η προκήρυξη αυτή ήταν το πρώτο επίσημο επαναστατικό κείμενο.
Ομάδες ενόπλων επαναστατών συγκεντρώνονταν στο χωριό Θέρισο, της επαρχίας Κυδωνίας των Χανίων, το οποίο βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση καθώς αποτελούσε φυσικό οχυρό ενώ η Αντιπολίτευση άφηνε να εννοηθεί πως το κίνημα θα ξεσπούσε στις 14 Μαρτίου 1905.
Οι κινηματίες αιφνιδίασαν τον Ηγεμόνα και κήρυξαν την επανάσταση στις 10 Μαρτίου 1905. Το πρωί εκείνης της ημέρας βρέθηκαν τοιχοκολλημένες στους δρόμους των Χανίων, προκηρύξεις, που κήρυσσαν την κατάργηση της αρμοστείας και καλούσαν το λαό σε συμπαράσταση, για να πραγματωθεί το πολυπόθητο όνειρο της Ένωσης, και ζητούσαν από τη χωροφυλακή να μην υπακούει στις διαταγές του Πρίγκιπα. Το πρώτο επίσημο ψήφισμα στις 11 Μαρτίου κήρυσσε την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα: «Ο Κρητικός λαός, συνελθών εις πάνδημον συλλαλητήριον εν Θερίσω της Κυδωνίας την 11ην Μαρτίου 1905, κηρύττει ενώπιον Θεού και ανθρώπων την πολιτικήν αυτού ένωσιν μετά του Βασιλείου της Ελλάδος εις μίαν αδιαίρετον, ελευθέραν και συνταγματικήν πολιτείαν…». Εκπρόσωποι των επαναστατών διασκορπίστηκαν σε όλη την Κρήτη, για να μεταδώσουν το επαναστατικό μήνυμα και πολύ σύντομα όλο το νησί βρισκόταν σε επαναστατικό αναβρασμό.
Το κίνημα του Θερίσου ήταν η αφορμή να εμφανιστεί και πάλι στο πολιτικό προσκήνιο ο πρώτος πρωθυπουργός της Κρήτης Ιωάννης Σφακιανάκης. Ο Σφακιανάκης, μίλησε στις 21 Μαρτίου σε μεγάλη συγκέντρωση, στο Ηράκλειο καλώντας τους κατοίκους να πλαισιώσουν το κίνημα:«Υπάρχει κανείς από σας, υπάρχει κανείς Κρης, υπάρχει κανείς Έλλην, έχων τοιαύτην κατασκευήν νεύρων, ώστε να δύναται να μένη απαθής, όταν μανθάνη ότι στρατιώται ξένοι πρόκειται να κτυπήσουν αδελφούς, οι οποίοι άλλο δεν ζητούν παρά εκείνο το οποίον όλοι εμείς χιλιάκις εζητήσαμεν; Προτείνω να εκφρασθή ανενδοιάστως το φρόνημα των παρόντων και να δηλωθή προς τας Δυνάμεις ότι, εις την προκειμένων περίστασιν, πάντες οι Κρήτες συντάσσονται, ψυχή και σώματι, μετά των εν Θερίσω».
Το κίνημα και η ταχύτατη εξάπλωσή του θορύβησε τον Ύπατο Αρμοστή, την ελληνική κυβέρνηση του Δηλιγιάννη αλλά και τις Προστάτιδες Δυνάμεις. Ο Πρίγκιπας επέδωσε τελεσίγραφο 36 ωρών στους επαναστάτες για να παραδώσουν τα όπλα και μετά τη λήξη του κήρυξε το στρατιωτικό νόμο στην Κρήτη, διέταξε συλλήψεις και φυλακίσεις επαναστατών και επέβαλε λογοκρισία στον τύπο. Έπειτα κάλεσε σε σύσκεψη τους προξένους και ζήτησε να λάβουν επείγοντα μέτρα για την «καταστολήν του κινήματος». Για να αυξήσει μάλιστα τις ένοπλες δυνάμεις του συγκρότησε το σώμα των «Δημοφρουρών».
Από τις Προστάτιδες Δυνάμεις μεγαλύτερη στρατιωτική δράση κατά των κινηματιών ανέπτυξαν οι Ρώσοι.Το ρωσικό πολεμικό «Χάμπρι» με το ναύαρχο Ουρμπάνοβιτς βομβάρδισε επανειλημμένως τις θέσεις των επαναστατών στο Θέρισο, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Οι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων συναντήθηκαν με την τριανδρία στις Μουρνιές, σε μια προσπάθεια να επιτευχθεί συμφωνία, χωρίς αποτέλεσμα. Η επαναστατική κυβέρνηση ζήτησε να εφαρμοσθεί στην Κρήτη πολίτευμα ανάλογο με αυτό της Ανατολικής Ρωμυλίας. Στις 18 Ιουλίου οι Δυνάμεις κήρυξαν τον στρατιωτικό νόμο, κάτι που δεν αποθάρρυνε τους επαναστάτες. Στις 15 Αυγούστου η τακτική συνέλευση της βουλής ψήφισε τις περισσότερες από τις μεταρρυθμίσεις που διεκδικούσε ο Βενιζέλος.
Συναντήθηκαν και πάλι μαζί του οι πρόξενοι και έκαναν δεκτές τις μεταρρυθμίσεις που πρότεινε και έκαναν πιο φιλελεύθερο το σύστημα διακυβέρνησης, περιορίζοντας και τις εξουσίες του Πρίγκιπα. Αυτό οδήγησε στον τερματισμό της επανάστασης του Θερίσου και αργότερα στην απομάκρυνση του Πρίγκιπα και την αντικατάστασή του στο αξίωμα του Ύπατου Αρμοστή από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη.
Αν και το κίνημα του Θερίσου δεν πέτυχε τους στόχους του έδωσε νέα πνοή και ώθηση στην εξέλιξη του Κρητικού Ζητήματος. Ο ευσεβής πόθος των Κρητικών για την Ένωση ικανοποιήθηκε μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, το 1913.
