Αύξηση Ρημάτων – Γραμματική της Νεοελληνικής Γλώσσας
Η αύξηση διακρίνεται σε δύο είδη: σε εξωτερική και εσωτερική. Εξωτερική είναι η αύξηση που μπαίνει στην αρχή του ρηματικού τύπου, ενώ εσωτερική στο εσωτερικό του ρηματικού τύπου των σύνθετων ρημάτων και πάντα πριν από το δεύτερο συνθετικό, π.χ. γράφω →έγραφα, ξέρω→ήξερα (εξωτερική), προβλέπω→προέβλεπα, συντάσσει→συνέτασσε (εσωτερική).Αύξηση βάζουμε μόνο στους ρηματικούς τύπους που τους λείπει η προπαραλήγουσα.
Η συλλαβική αύξηση, που παίρνουν στον παρατατικό και τον αόριστο όσα ρήματα αρχίζουν από σύμφωνο, διατηρείται μόνον όταν τονίζεται Γράφουμε: έδενα – έδενες – έδενε – αλλά: δέναμε (όχι: εδέναμε), δένατε (όχι: εδένατε).
Υπάρχουν μερικά ρήματα που παίρνουν -ή- ως αύξηση. Αυτά είναι τα:
θέλω > ήθελα, ξέρω > ήξερα, πίνω > ήπια, βρίσκω > έβρισκα ή ήβρα (παλιότερος τύπος)
Τα ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή δίψηφο φωνήεν δεν παίρνουν αύξηση, αλλά διατηρούν το αρχικό φωνήεν ή δίψηφο, π.χ. ιδρύω →ίδρυσα, ευτυχώ→ευτύχησα. Εξαιρούνται τα ρήματα έχω (είχα), έρχομαι (ήρθα) και είμαι (ήμουν).
Τα λόγια σύνθετα ρήματα κατά κανόνα κρατούν την τονισμένη εσωτερική τους αύξηση. Λέμε και γράφουμε: ανέλυσε, αντέτεινε, ανέδειξε, απέβαλε, διέθεσε, διέκρινε, διένειμε, διέπραξε, ενδιέφερε, ενέκρινε, εξέθεσε, εξέφρασε, κατέληξε, κατέρριψε, παρέλαβε, συνέφερε· αλλά: αποδοκίμασε, διατύπωσε, καταδίκασε, προκάλεσε, προσκάλεσε, προκήρυξε, προτίμησε, συνδύασε, υποδαύλισε, υποκίνησε.
Στις προθέσεις που τελειώνουν σε φωνήεν η εσωτερική αύξηση παίρνει τη θέση του τελικού φωνήεντος της πρόθεσης, όταν τονίζεται: π.χ. υπογράφω = υπέγραφα. Όταν έχουμε τις προθέσεις περί-και προ- ή τις προθέσεις που τελειώνουν σε σύμφωνο, τότε η εσωτερική αύξηση, όταν τονίζεται, μπαίνει πάντα ανάμεσα στην πρόθεση και το ρήμα: π.χ. περιγράφω = περιέγραφα, συνδέω =συνέδεα. Στην υποτακτική και στην προστακτική τα σύνθετα ρήματα δεν παίρνουν ποτέ αύξηση: π.χ. να αποφύγω, απόφυγε.
Σύνθετα ρήματα, κοινά στον νεοελληνικό λόγο, δεν κρατούν την εσωτερική τους αύξηση, έστω και τονισμένη. Λέμε και γράφουμε: απόστασε, απόκαμε, απόφαγε, διάβηκε, σύστησε.
Σύνθετα ρήματα με τις προθέσεις προς και προ αποβάλλουν κατά κανόνα την τονισμένη εσωτερική τους αύξηση. Ήδη στην καθαρεύουσα η αύξηση έγινε στα ρήματα της κατηγορίας αυτής εξωτερική. Λέμε και γράφουμε: πρόφερε – επρόφερε, πρόλαβε – επρόλαβε, πρόσθεσε – επρόσθεσε, πρόδωσε – επρόδωσε, πρόσταξε – επρόσταξε.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Ορισμένα σύνθετα ρήματα είναι διπλόμορφα ως προς την τονισμένη εσωτερική τους αύξηση ανάλογα με τη σημασία τους: κατάλαβε (κατανόησε) – αλλά: κατέλαβε την πόλη· ο ήλιος πρόβαλε – αλλά: προέβαλε αντίσταση· με πρόσβαλε – αλλά: προσέβαλε τη διαθήκη· μου σύστησε τον Κώστα – αλλά: συνέστησε δύναμη από τρεις χιλιάδες πεζούς.
Η τονισμένη χρονική αύξηση διατηρείται σε ορισμένα λόγια ρήματα με ευρύτατη και αναντικατάστατη χρήση. Λέμε και γράφουμε: υπήρχε, υπήρξε· απήγαγε, συνήγαγε, εξήγαγε· διηύθυνε· ενήργησε· εξήρε· συνήψε κτλ.
Το απρόσωπο ρήμα συμβαίνει διατηρεί στον παρατατικό και τον αόριστο την αρχαία του μορφή. Λέμε και γράφουμε: συνέβαινε, συνέβη – όχι: συνέβηκε.
Τα σύνθετα με προθέσεις ρήματα στον πρτ. και στον αόρ. άλλοτε έχουν εσωτερική συλλαβική αύξηση και άλλοτε όχι: εξέφρασα (και όχι: έκφρασα), εξέφρασαν ή εκφράσανε (και όχι: έκφρασαν), συνέθεσαν ή συνθέσανε (και όχι: σύνθεσαν), εισέπραξα (και όχι: είσπραξα), εισέπραξαν ή εισπράξανε (και όχι: είσπραξαν) κλπ., αλλά μόνο: διαχώρισα, μεταβίβαζα, εκφώνησα, εκλιπάρησα κλπ.
_____________________________
Βιβλιογραφία:
Νεοελληνική Γραμματική, Αναπροσαρμογή της Μικρής Νεοελληνικής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 1985 (σελ. 38, 39 § 47, 48).
Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α’, Β’, Γ’ Γυμνασίου
Χρ. Κλαίρης & Γ. Μπαμπινιώτης, Γραμματική τής Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2005: Ελληνικά Γράμματα.
Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος
