Α’ και Β’ Κλίση ουσιαστικών – Γραμματική Λατινικών

Γραμματική Λατινικών – Α’ και Β’ Κλίση ουσιαστικών

Α΄ ΚΛΙΣΗ

Η πρώτη κλίση περιέχει μόνο ονόματα αρσενικά και θηλυκά.

Τα περισσότερα είναι θηλυκά. Αρσενικά είναι μόνο όσα αποδίδουν ανδρικά ονόματα (Murena), επαγγέλματα (poeta) ή ονόματα ποταμών.

Αυτά τα ονόματα στην ονομαστική του ενικού έχουν κατάληξη -ă (γεν. -ae)• χαρακτήρας του αρχικού θέματος a.

Παράδειγμα (vita –ae = ζωή)

Παράδειγμα

(mensa τραπέζι, θ. mensa-)

Singularis
Nominativus	mens – ă
Genetivus	mens – ae
Dativus	mens – ae
Accusativus	mens – ăm
Vocativus	mens – ă
Ablativus	mens – ā
Pluralis
Nominativus	mens – ae
Genetivus	mens – ārum
Dativus	mens – īs
Accusativus	mens – ās
Vocativus	mens – ae
Ablativus	mens – īs

Παρατηρήσεις

Το όνομα familia (= οικογένεια) στη γενική του ενικού πλην της κανονικής κατάληξης -ae, έχει και κατάληξη –as στις φράσεις paterfamilias (= οικοδεσπότης) και materfamilias (= οικοδέσποινα). Άλλη αρχαϊκή κατάληξη με την οποία σχηματίζουν τη γενική ενικού πρωτόκλιτα ονόματα (κυρίως στους παλαιότερους ποιητές), είναι -āi (κατά τη β’ κλίση): aulāi (= aulae της αυλής), terrāi (= terrae, της γης).
Τα θηλυκά ονόματα dea (θεά) και filia (θυγατέρα) τη δοτική και την αφαιρετική του πληθυντικού (deis, filiis) τη σχηματίζουν κανονικά σε –abus, όταν είναι ανάγκη, να γίνει διάκριση από τις όμοιες αντίστοιχες πτώσεις των αρσενικών δευτερόκλιτων ονομάτων deus θεός και filius γιος. Έτσι λέγεται deis et deabus ή dis deabusque (τοις θεοίς και ταις θεαίς), filiis et flliabus ή filiis filiabusque (τοις υιοίς και ταις θυγατράσιν).
Ελληνικά πρωτόκλιτα ονόματα, ιδίως κύρια, που τα πήρε και η λατινική γλώσσα, σχηματίζουν συνήθως κατά την κλίση τους στη λατινική μερικές πτώσεις του ενικού αριθμού όπως και στην αρχαία ελληνική: (Αινείας) nomin. Aeneas, accus. Aenean∙ (Αγχίσης) nomin. Anchises, acc. Anchisen, voc. Anchise· (Πηνελόπη) nom. (Penelŏpa και) Penelope, gen. Penelopae και Penelopes, acc. Penelopen. voc. Penelope. Πολλά σε -ης (όπως Αλκιβιάδης, Αριστείδης κ.τ.ό.) σχηματίζονται στη λατινική ως τριτόκλιτα: Alcibiădes, gen. Alcibădis κτλ. κλητική Alcibiadē κατά την πρώτη κλίση της αρχαίας ελληνικής.

B΄ ΚΛΙΣΗ

Περιλαμβάνει ονόματα αρσενικά και θηλυκά σε –us και σε –er (γεν. –i) και ουδέτερα σε –um (γεν. –i). Τα συναντώμενα ονόματα σε –us και σε –er είναι όλα αρσενικά εκτός του ficus –i (= σύκο, συκιά) που είναι θηλυκό ( θηλυκά δευτερόκλιτα σε -us· τέτοια είναι τα ονόματα των δέντρων, όπως malus μηλιά, ficus συκιά, pirus αχλαδιά, pōpŭlus λεύκα κτλ., ακόμη τα ονόματα alvus κοιλιά, humus γη, vannus λικμός σιταριού, και τα θηλυκά που η λατινική τα πήρε από την ελληνική, π.χ. methŏdus μέθοδος, Aegyptus Αίγυπτος, κ.ά.τ.).

Είναι αρκετά τα αρσενικά της δεύτερης κλίσεως που λήγουν σε -er, όπως puer, ager, κτλ. Αρχικά και τα ονόματα αυτά είχαν την κατάληξη -us (puer-us, όπως numer-us, agr-us κτλ.), αλλά την κατάληξη αυτή την απέβαλαν, όπως και την κατάληξη της κλητικής του ενικού -e.

Από τα ονόματα αυτά όσα μπροστά από το r του θέματος έχουν σύμφωνο (π.χ. agr-, libr-, κτλ.), ύστερα από την αποβολή των καταλήξεων -us και -e ανέπτυξαν μπροστά από το r ένα e βραχύ. (Έτσι προήλθε από το agr- το ager, από το libr- το liber, κτλ.). Στις άλλες πτώσεις τα ονόματα που λήγουν σε -er κλίνονται όπως ακριβώς και όσα λήγουν σε -us.

Σημείωση. Όμοια μεταβολή παθαίνουν κανονικά στην ονομαστική και κλητική του ενικού όταν χρησιμοποιούνται και στη λατινική γλώσσα, τα υπερδισύλλαβα ελληνικά δευτερόκλιτα κύρια ονόματα που τελειώνουν σε -ρος. π.χ. Alexander Αλέξανδρος (αντί Alexandr-us), Antipăter Αντίπατρος (αντί Antipatr-us). Αλλά Codrus Κόδρος. Μερικά απ’ αυτά διφορούνται π.χ. Cassandrus και Cassander Κάσσανδρος, Euandrus και Euander Εύανδρος.

Από τα λήγοντα σε -er
αποβάλλουν το e στις άλλες (πλην της κλητικής ενικού) πτώσεις τα liber, libri (= βιβλίο) και minister, ministri (= πρεσβευτής).
δεν το αποβάλλουν τα puer, pueri (= παιδί) και liberi, liberorum (= τα τέκνα, μόνο πληθυντικού αριθμού).

Όπως το puer κλίνονται το gener γαμπρός, socer πεθερός, vesper εσπέρα, libĕri τα τέκνα (μόνο στον πληθυντικό) και το μοναδικό όνομα σε -irvir άντρας.

Όπως το ager κλίνονται τα liber βιβλίο, caper τράγος, culter μαχαίρι, taber σιδηρουργός, κ.ά.τ.

Παραδείγματα
(anim –us –i = ψυχή, bell –um –i = πόλεμος, liber, libri = βιβλίο, puer, pueri = παιδί, vir, viri = άνδρας)

Παραδείγματα

(dominus κύριος, θ. domino -, puer παιδί. θ. puero -,
ager αγρός, θ. agro -, donum δώρο, θ. dono-).

Singularis

	domin – ŭs	puer	ager	dōn – ŭm
	domin – ī	puĕr – i	agr – i	don – i
	domin – ō	puer – ο	agr – o	don – ō
	domin – ŭm	puer – um	agr – um	don – ŭm
	domin – ĕ	puer	ager	don – ŭm
	domin – ō	puer – ο	agr – o	don – ō

Ρluralis
	domin – ī	puer – i	agr – i	don – ă
	domin – ōrŭm	puer – orum	agr – orum	don – ōrŭm
	domin – īs	puer – is	agr – is	don – īs
	domin – ōs	puer – os	agr – os	don – ă
	domin – ī	puer – i	agr – i	don – ă
	domin – īs	puer – is	agr – is	don – is

Παρατηρήσεις

Τα υπερδισύλλαβα ονόματα σε –ius και –ium στη γενική του ενικού συναιρούν πολλές φορές το τελικό –ii σε –i και τονίζονται, ύστερα από τη συναίρεση, στην παραλήγουσα, έστω και αν αυτή είναι βραχεία (αντίθετα προς τον κανόνα, § 7, 2 β´): Vergilius Βεργίλιος, gen. Vergilii και Vergili, officium υπηρεσία, καθήκον gen. officii και offici κτλ.
Π.χ. filius γεν. filii και fili. ingenium γεν. ingenii και ingeni.

Το όνομα deus θεός: α΄) δεν έχει εύχρηστη την κλητική του ενικού (dee)· αντί γι’ αυτή οι ποιητές χρησιμοποιούν την κλητική του ονόματος divus (= θεός) dive, ενώ οι μεταγενέστεροι Λατίνοι την ενική ονομαστική deus (=ω θεέ)· β´) σ’ όλες τις πτώσεις του πληθυντικού εκτός από την αιτιατική, έχει διπλούς και τριπλούς τύπους και σχηματίζεται ως εξής: dei (dii) di, deorum (deum), deis (diis) -dis, deos, dei (dii) di, deis (diis) dis.

Τα κύρια ονόματα σε –ius (γνήσια Λατινικά), το filius (και η αντωνυμία meus, δες και την κλίση των κτητικών αντωνυμιών) σχηματίζουν την κλητική σε –i αντί –ie.
Π.χ. Sertorius κλητική: Sertori. meus filius κλητική: mi fili