Δευτερόκλιτα επίθετα: Γραμματική της αρχαίας ελληνικής γλώσσας
Ασυναίρετα τριγενή και τρικατάληκτα & Τριγενή και δικατάληκτα
Επιμέλεια: Άρης Ιωαννίδης
Τα επίθετα της β΄ κλίσης ανάλογα με τις καταλήξεις και τα γένη διακρίνονται σε:
α) ασυναίρετα τριγενή και τρικατάληκτα με καταλήξεις –ος, -η (ή –α), -ον: ἀγαθός, ἀγαθή, ἀγαθὸν – γενναῖος, γενναία, γενναῖον …
β) τριγενή και δικατάληκτα με καταλήξεις –ος (αρσενικό και θηλυκό), -ον (ουδέτερο): ὁ, ἡ ἔνδοξος, τὸ ἔνδοξον.
γ) συνηρημένα τριγενή και τρικατάληκτα: χρυσοῦς, χρυσῆ, χρυσοῦν και συνηρημένα τριγενή και δικατάληκτα: ὁ, ἡ εὔνους, τὸ εὔνουν και
δ) αττικόκλιτα επίθετα: ὁ, ἡ ἵλεως, τὸ ἵλεων.
Ασυναίρετα τριγενή και τρικατάληκτα
Προσοχή: Όταν πριν από την κατάληξη -ος του αρσενικού υπάρχει σύμφωνο εκτός από ῥ, τότε το θηλυκό σχηματίζεται με κατάληξη –η, ενώ όταν πριν από την κατάληξη -ος του αρσενικού υπάρχει φωνήεν ή ῥ, τότε το θηλυκό σχηματίζεται με κατάληξη -α. Εξαίρεση αποτελεί το επίθετο ὁ ὄγδοος, ἡ ὀγδόη κι όχι η ὀγδόα.
Στην ονομαστική, γενική και κλητική του πληθυντικού τονίζεται όπου τονίζεται στις αντίστοιχες πτώσεις το αρσενικό: ἡ ἁγία – αἱ ἅγιαι, τῶν ἁγίων, (ὦ) ἅγιαι (όπως οἱ ἅγιοι, τῶν ἁγίων, (ὦ) ἅγιοι).
Όσον αφορά τον τονισμό: Το -α της κατάληξης είναι μακρό κι αυτό σημαίνει ότι στα αρχαία προφερόταν ως δύο συλλαβές: α-γι-α-α. Όμως σύμφωνα με το νόμο τις τρισυλλαβίας, δεν μπορούμε να τονίσουμε πέρα από την προπαραλήγουσα. Άρα δε μπορούμε να πούμε: ά-γι-α-α. κατά συνέπεια, όταν ένα θηλυκό επίθετο τελειώνει σε -α, τότε, για λόγους τονισμού, θα τονίζεται μέχρι την παραλήγουσα. Έτσι και το θηλυκό του ἅγιος δεν είναι ἅγια αλλά ἁγία, το θηλυκό του δίκαιος δεν είναι δίκαια αλλά δικαία, το θηλυκό του πλούσιος δεν είναι πλούσια αλλά πλουσία, το θηλυκό του ἐπιτήδειος δεν είναι επιτήδεια αλλά επιτηδεία…
H κλίση του θηλυκού γένους των δευτερόκλιτων τρικατάληκτων επιθέτων είναι ίδια με αυτή των ουσιαστικών της α΄ κλίσης.
Επίθετα σε ος, -η, -ον: ἀγαθὸς (-ή, -όν), ἁγνός, θερμός, κακός, καλός, πιστός, σεμνός, ὑψηλός· ἀρχικός, ἠθικός, θετικός, λογικός, σωματικός, φυσικός, ψυχικός· ἐαρινός, νυκτερινός, χειμερινός – φίλος (φίλη, φίλον), ἴσος, κοῦφος, μέσος, ἀνθρώπινος (·ίνη, -ινον), κρίθινος, λίθινος, ξύλινος κ.ά.- Επίσης τα ρήματ. επίθ. σε -τός: ἁλωτὸς (-ή, τόν), βατός, γραπτός, δυνατός, θαυμαστός κ.ά. (§ 393)· τα τακτικά αριθμητικά: πρῶτος (πρώτη, πρῶτον), τρίτος, τέταρτος, πέμπτος, ἕκτος, ἕβδομος, ὄγδοος,… εἰκοστός,… ἑκατοστός,… χιλιοστός κτλ. κ.ά.
Επίθετα σε -ος, -α, -ον: ἀραιὸς (-ά, -όν), δεξιός, παλαιός, στερεός· καθαρός, λαμπρός, μικρός, πονηρός – ἀνδρεῖος (-εία, -εῖον), ἀρχαῖος, γενναῖος, νέος, λεῖος, ὡραῖος· διψαλέος, θαρραλέος, πειναλέος – ἅγιος (-ία, -ιον), ἄξιος, βέβαιος, ἐπιτήδειος, πλούσιος, τέλειος κ.ά.- Επίσης τα ρηματ. επίθ. σε -τέος: γραπτέος, διαβατέος, εὐεργετητέος, ὠφελητέος κ.ά.· τα απόλυτα αριθμητικά σε πληθυντικό: διακόσιοι (-αι, -α), τριακόσιοι, τετρακόσιοι,… χίλιοι,… μύριοι κτλ. · τα χρονικά αριθμητικά: δευτεραῖος, τριταῖος, τεταρταῖος κτλ.·τα αναλογικά αριθμητικά: διπλάσιος (-ία, -ιον), τριπλάσιος, τετραπλάσιος κτλ. , το τακτικό αριθμητ. δεύτερος (-έρα, -ερον) κ.ά.
| Ενικός | Πληθυντικός | |
| ονομαστική | ὁσοφός ἡσοφή τὸσοφόν | οἱσοφοί αἱσοφαί τὰσοφά |
| γενική | τοῦσοφοῦ τῆςσοφῆς τοῦσοφοῦ | τῶνσοφῶν τῶνσοφῶν τῶνσοφῶν |
| δοτική | τῷ σοφῷ τῇ σοφῇ τῷ σοφῷ | τοῖςσοφοῖς ταῖςσοφαῖς τοῖςσοφοῖς |
| αιτιατική | τὸνσοφόν τὴνσοφήν τὸσοφόν | τοὺςσοφούς τὰςσοφάς τὰσοφά |
| κλητική | ὦσοφέ ὦσοφή ὦσοφόν | ὦσοφοί ὦσοφαί ὦσοφά |
| Ενικὸς | Πληθυντικὸς | |
| ονομαστική | ὁδίκαιος ἡδικαία τὸδίκαιον | οἱδίκαιοι αἱδίκαιαι τὰδίκαια |
| γενική | τοῦδικαίου τῆςδικαίας τοῦδικαίου | τῶνδικαίων τῶνδικαίων τῶνδικαίων |
| δοτική | τῷδικαίῳ τῇδικαίᾳ τῷδικαίῳ | τοῖς δικαίοις ταῖς δικαίαις τοῖς δικαίοις |
| αιτιατική | τὸνδίκαιον τὴνδικαίαν τὸδίκαιον | τοὺςδικαίους τὰςδικαίας τὰδίκαια |
| κλητική | ὦδίκαιε ὦδικαία ὦδίκαιον | ὦδίκαιοι ὦδίκαιαι ὦδίκαια |
Ασυναίρετα τριγενή και δικατάληκτα
Δικατάληκτα είναι : τα περισσότερα από τα σύνθετα, π.χ. ὁ, ἡ ἄ-γονος, τὸ ἄ-γονον, ὁ, ἡ ἔν-δοξος, τὸ ἔν-δοξον… (υπάρχουν και επίθετα σύνθετα τα οποία παρόλο που είναι σύνθετα είναι τρικατάληκτα, π.χ. ὁ ἀντάξιος, ἡ ἀνταξία, τὸ ἀντάξιον, ή τα επίθετα σε –ικός, π.χ. ὁ ἐξεταστικός, ἡ ἐξεταστική, τὸ ἐξεταστικόν). Επίσης, δικατάληκτα είναι τα απλά επίθετα: αἴθριος, αἰφνίδιος, βάναυσος, βάρβαρος, βάσκανος, βέβηλος, γαμήλιος, δόκιμος, ἕωλος (=παλιός), ἥμερος, ἤρεμος, ἥσυχος, κίβδηλος, λάβρος, λάλος, χέρσος, τιθασός (=ήμερος), π.χ. ὁ, ἡ αἰφνίδιος, τὸ αιφνίδιον. Μερικά επίθετα σε -ος που χρησιμοποιούνται στο αρσενικό και το θηλυκό και ως ουσιαστικά, π.χ. ὁ, ἡ ἀγωγός, τὸ ἀγωγὸν, ὁ, ἡ βοηθός, τὸ βοηθὸν … Μερικά απλά που λήγουν σε: –ειος, π.χ. ὁ, ἡ βόρειος τὸ βόρειον, -ιος π.χ. ὁ, ἡ γαμήλιος, τὸ γαμήλιον, -ιμος ὁ, ἡ δόκιμος, τὸ δόκιμον
Υπάρχουν και επίθετα, απλά ή σύνθετα, που είναι συγχρόνως τρικατάληκτα και δικατάληκτα,
π.χ.
| Δικατάληκτο | Τρικατάληκτο | |
| ὁ, ἡ βέβαιος τὸ βέβαιον | ή | ὁ βέβαιος, ἡ βεβαία, τὸ βέβαιον |
| ὁ, ἡ ἔρημος, τὸ ἔρημον | ή | ὁ ἔρημος, ἡ ἐρήμη, τὸ ἔρημον |
| ὁ, ἡ ἀναίτιος, τὸ ἀναίτιον | ή | ὁ ἀναίτιος, ἡ ἀναιτία, τὸ ἀναίτιον |
| ὁ, ἡ ἀνάξιος, τὸ ἀνάξιον | ή | ὁ ἀνάξιος, ἡ ἀναξία, τὸ ἀνάξιον |
| Ενικός | Πληθυντικός | |
| ονομαστική | ὁ, ἡἄφθονος τὸἄφθονον | οἱ, αἱἄφθονοι τὰἄφθονα |
| γενική | τοῦ, τῆςἀφθόνου τοῦἀφθόνου | τῶν ἀφθόνων τῶν ἀφθόνων |
| δοτική | τῷ, τῇἀφθόνῳ τῷἀφθόνῳ | τοῖς, ταῖςἀφθόνοις τοῖςἀφθόνοις |
| αἰτιατική | τὸν, τὴνἄφθονον τὸἄφθονον | τοὺς, τὰςἀφθόνους τὰἄφθονα |
| κλητική | ὦ ἄφθονε ὦ ἄφθονον | ὦ ἄφθονοι ὦ ἄφθονα |
Καταλήξεις των δευτερόκλιτων επιθέτων
| ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ | ||||
| Αρσενικά | Θηλυκά | Ουδέτερα | ||
| Ον. Γεν. Δοτ. Αιτ. Κλητ. | -ος -ου -ῳ -ον -ε | -η -ης -ῃ -ην -η | -α -ας -ᾳ -αν -α | -ον -ου -ῳ -ον -ον |
| ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ | |||
| Αρσενικά | Θηλυκά | Ουδέτερα | |
| Ον. Γεν. Δοτ. Αιτ. Κλητ. | -οι -ων -οις -ους -οι | -αι -ων -αις -ας -αι | -α -ων -οις -α -α |
_________________________________________
Βιβλιογραφία:
- Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής, Αχιλλέως Α. Τζάρτζανου, Αθήναι 1967
- Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής, Μιχ. Χ. Οικονόμου, ΟΕΔΒ
- Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής, Νίκος Παππάς, Ελληνοεκδοτική
- Ψηφιακά Εκπαιδευτικά Βοηθήματα (ΨΕΒ), Υπουργείο Παιδείας
Δείτε: Γραμματική της αρχαίας ελληνικής γλώσσας
