Κατηγορούμενο – Γενική κατηγορηματική: Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας
Επιμέλεια: Άρης Ιωαννίδης
Τι είναι το κατηγορούμενο;
Κατηγορούμενο είναι το ουσιαστικό ή το επίθετο που προσδίδει μια ιδιότητα στο υποκείμενο ή το αντικείμενο δια μέσου του ρήματος. Ως κατηγορούμενο, όμως, ενδέχεται να τεθεί και οποιοσδήποτε ονοματικός τύπος, δηλαδή αντωνυμίες, αριθμητικά, ουσιαστικοποιημένα επίθετα και μετοχές, απαρέμφατο, εμπρόθετοι προσδιορισμοί καθώς και ολόκληρες δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις.
π.χ. Ἡ πόλις φρούριον κατέστη…. Τὸ λέγειν πράττειν ἐστίν… οὗτος ἁπάντων αἴτιός ἐστιν… οἱ Πέρσαι ἦσαν ἀμφί τὰς δώδεκα μυριάδας… Φίλιππός ἐστιν οἷοί ποτ’ ἦσαν Λακεδαιμόνιοι…
Σε τι πτώση τίθεται το κατηγορούμενο;
Το κατηγορούμενο μιας πρότασης εάν είναι επίθετο, συμφωνεί με το υποκείμενο της κατὰ γένος, αριθμὸ και πτώση· εάν είναι ουσιαστικό, συμφωνεί με αυτὸ αναγκαίως μόνο κατὰ πτώση, τυχαίως δε και κατὰ γένος και αριθμό. Όταν το υποκείμενο είναι αφηρημένη ή γενική έννοια, το κατηγορούμενο βρίσκεται σε ουδέτερο γένος ενικού αριθμού, ανεξάρτητα από το γένος του υποκειμένου (Στις περιπτώσεις αυτές εννοείται κανονικά ως κατηγορούμενο κάποιο ουσιαστικό: πρᾶγμα, χρῆμα, κτῆμα ή η αόριστη αντωνυμία τι).
π.χ. ὁ ἀνήρ ἐστιν ἀνδρεῖος… ἡ πόλις φρούριον κατέστη… ἡ Δῆλός ἐστι νῆσος…αἱ μεταβολαὶ λυπηρὸν… πᾶς ἐστι νόμος εὕρημα μὲν καὶ δῶρον θεῶν… ἡ μὲν φύσις ἐστὶν ἄτακτον… οὕτω κοινόν τι ἄρα χαρᾷ καὶ λύπῃ δάκρυά ἐστιν…
Όταν το κατηγορούμενο αναφέρεται στο αντικείμενο, τότε μπαίνει σε πτώση αιτιατική, όπως και το αντικείμενο.
π.χ. Οὗτοι καλοῦσιν αὐτοὺς νομοθέτας…
Όταν στην πρόταση υπάρχουν δύο ή περισσότερα υποκείμενα, το κατηγορούμενο, εφόσον είναι επίθετο, μπαίνει κανονικά στον πληθυντικό αριθμό και στο κοινό γένος των υποκειμένων, αν τα υποκείμενα είναι έμψυχα του ίδιου γένους, στο επικρατέστερο γένος, αν τα υποκείμενα είναι έμψυχα διαφορετικού γένους (επικρατέστερο γένος θεωρείται το αρσενικό από τα άλλα δύο και το θηλυκό από το ουδέτερο), στο ουδέτερο γένος, αν τα υποκείμενα είναι άψυχα οποιουδήποτε γένους, στο γένος των εμψύχων, αν τα υποκείμενα είναι άλλα έμψυχα κι άλλα άψυχα.
Πώς βρίσκουμε το κατηγορούμενο;
Με την εξής απλή ερώτηση:τι ή τι λογής + ρήμα + υποκείμενο…
Είναι δυνατόν να λείπει το κατηγορούμενο;
Τὸ κατηγορούμενο δύναται να ελλείπει , μόνο όταν ευκόλως εννοείται από τα συμφραζόμενα, π.χ. κάτοπτρον εἴδους χαλκός ἐστιν, οἶνος δὲ νοῦ (ἐνν. κάτοπτρον ἐστιν).
Ποια ρήματα συντάσσονται με κατηγορούμενο στο υποκείμενό τους;
Τα ρήματα τα οποία συντάσσονται με κατηγορούμενο στο υποκείμενό τους λέγονται συνδετικά. Το συνδετικό ρήμα είναι αυτό που συνδέει ουσιαστικά το υποκείμενο (ή το αντικείμενο) με ένα επίθετο (ή οποιοδήποτε άλλο μέρος του λόγου που χρησιμοποιείται ως επίθετο) και τους δίνει μια ιδιότητα. Γι’ αυτό το λόγο ποτέ δε λέμε κατηγορούμενο του ρήματος, αλλά κατηγορούμενο του υποκειμένου (ή του αντικειμένου), καθώς το κατηγορούμενο μπορεί να αναφέρεται είτε στο υποκείμενο της πρότασης (είτε στο αντικείμενο)…
Αυτά είναι τα εξής:
Το ρήμα εἰμὶ και τα συνώνυμά του: γίγνομαι, καθίσταμαι , ὑπάρχω, τυγχάνω, διατελώ , ἔφυν (= γεννήθηκα), πέφυκα (= είμαι από τη φύση μου), ἀποβαίνω, ἐκβαίνω
τα προχειριστικά ρήματα (αυτά που σημαίνουν εκλογή): αἱροῦμαι (= εκλέγω, εκλέγομαι), χειροτονῶ (= εκλέγω με ανάταση του χεριού), χειροτονοῦμαι, λαγχάνω (= τυχαίνω), ἀποδείκνυμι (=διορίζω, καθιστώ), ἀποδεικνύομαι
τα κλητικά ρήματα: καλοῦμαι, λέγομαι, ὀνομάζομαι, προσαγορεύομαι
τα δοξαστικά ρήματα: νομίζω, ἡγοῦμαι (=νομίζω), κρίνω, ὑπολαμβάνω, φαίνομαι, δοκῶ
(Τα δοξαστικά και τα κλητικά ρήματα συντάσσονται με δύο αιτιατικές από τις οποίες η μια λειτουργεί ως αντικείμενο του ρήματος και η δεύτερη αιτιατική ως κατηγορούμενο της πρώτης, π.χ. Ἡ πόλις Ἀγησίλαον εἵλοντο βασιλέα…)
π.χ. Ὁ ἀνὴρ ὠνομάζετο σοφιστής… Οἱ Ἕλληνες ὠνόμαζον τὰς Ἀθήνας ἄστυ…
Τι είναι η γενική κατηγορηματική;
Πολλές φορές στη θέση ενός κατηγορουμένου που εκφέρεται ομοιόπτωτα με το υποκείμενο συναντάμε τη γενική ενός ουσιαστικού (που συντάσσεται με ρήματα συνδετικά) η οποία έχει επίσης κατηγορηματική λειτουργία. Η γενική αυτή, η οποία έχει θέση κατηγορουμένου, ονομάζεται γενική κατηγορηματική.
Ποια είναι τα είδη της γενικής κατηγορηματικής;
Η γενική κατηγορηματική μπορεί να δηλώνει:
(α) τον κάτοχο ενός πράγματος ή μιας ιδιότητας (γενική κατηγορηματική κτητική)
π.χ. Ὁ ναός ἦν τῆς θεάς… φιλονικεῖν μέν ἐστιν εὖ πραττόντων… Ὁ ἀγρός ἐστι Τιμοξένου…
(β) την καταγωγή (γενική κατηγορηματική της καταγωγής)
π.χ. τοιούτων μέν ἐστε προγόνων … Δαρείου καὶ Παρυσάτιδος γίγνονται παῖδες δύο.
(γ) το σύνολο, μέρος του οποίου είναι το υποκείμενο (γενική κατηγορηματική διαιρετική)
π.χ. Ἀγησίλαος ἦν τῶν στρατηγῶν…
(δ) το υλικό από το οποίο έχει κατασκευαστεί κάποιο αντικείμενο (γενική κατηγορηματική της ύλης)
π.χ. Ὁ στέφανός ἐστι χρυσοῦ…
(ε) μια ιδιότητα του υποκειμένου (γενική κατηγορηματική της ιδιότητας)
π.χ. Πολλοὶ ἦσαν τῆς αὐτῆς γνώμης…Ἐγώ δέ ἀγαθοῦ τρόπου εἰμί…
(στ) την αξία ενός πράγματος (γενική κατηγορηματική της αξίας)
π.χ. Ὁ σίτος ἦν ταλάντου … Ἡ οἰκία ἐστίν εἴκοσι μνῶν…
Σημείωση: Η χρήση της γενικής κατηγορηματικής (εκτός από τη γενική της ύλης) είναι πολύ συχνή στη νεοελληνική γλώσσα.
π.χ. Αυτό το σπίτι είναι του Νίκου (γενική κατηγ. κτητική)
Βιβλιογραφία:
- Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας Α’, Β’, Γ’ Γυμνασίου, Πολυξένη Μπίλλα, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α 2007
- Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, Α. Β. Μουμτζάκης, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση 2006
- Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Λιναρδής Ιωάννης, εκδ. Χατζηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2009
- Εγχειρίδιο γλωσσικής διδασκαλίας, ΟΕΔΒ
- Συντακτικό της Αρχαίας ελληνικής, Aναγνωστόπουλος Δ. Βασίλης, Εκδόσεις Αναστασάκη
- Ψηφιακά Εκπαιδευτικά Βοηθήματα, Υπουργείο Παιδείας
Δείτε: Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας
