«Η εκπαίδευση σημαίνει σήμερα δαμάζω, εκπαιδεύω, εξημερώνω. Έχει μια και μόνο πολύ συγκεκριμένη ιδέα και θέληση, να κάνει τα παιδιά να συνηθίσουν στην υπακοή, να πιστεύουν και να σκέφτονται ακολουθώντας τα κοινωνικά δόγματα που επικρατούν. Δεν ενδιαφέρεται να υποστηρίξει την αυθόρμητη ανάπτυξη των ικανοτήτων του παιδιού, δεν το αφήνει ελεύθερο να αναπτύξει τις φυσικές του ανάγκες, τις πνευματικές και ηθικές. Πρόκειται μόνο να τους επιβάλει μια διαφορετική σκέψη έτσι ώστε να διατηρηθεί για πάντα το σημερινό καθεστώς, θέλει να δημιουργήσει ένα άτομο στενά προσαρμοσμένο στον κοινωνικό μηχανισμό. Επαναλαμβάνω το σχολείο δεν είναι τίποτα άλλο από ένα όργανο καταπίεσης στα χέρια των κυβερνώντων. Αυτοί δε θέλησαν ποτέ την ανύψωση του ατόμου, αλλά τις υπηρεσίες του, γι αυτό είναι μάταιο να ελπίζεις στα κατασκευασμένα από την εξουσία σχολεία. Έχω την πρόθεση να ιδρύσω στην πόλη σας ένα σχολείο χειραφέτησης, που θα έχει σκοπό να βγάλει από τα κεφάλια των ανθρώπων ό,τι τους διχάζει (θρησκεία, ψεύτικες ιδέες για την ιδιοκτησία, την πατρίδα, την οικογένεια κλπ.) για να κατακτήσουν την ελευθερία.»
Κάπως έτσι σκιαγραφούσε την κατάσταση στην εκπαίδευση της εποχής του ο Φραντσέσκο Φερρέρ πριν από ένα και πλέον αιώνα. Οραματιζόταν τη δημιουργία ενός σχολείου αντιαυταρχικού, δομημένο πάνω σε στέρεες βάσεις, απαλλαγμένο από κάθε σκοπιμότητα και δογματισμούς, βασισμένο σε κοινωνικές αξίες κι αρχές. Ένα πραγματικά «Σύγχρονο Σχολείο». Άραγε βρήκε ανταπόκριση ο οραματισμός του στην εποχή μας;
Η αλήθεια είναι ότι το σημερινό σχολείο ελάχιστα λειτουργεί ως χώρος δημιουργικός, ανεξάρτητος και ζωντανός, που προάγει την αυτενέργεια του μαθητή και το ελεύθερο πνεύμα. Πραγματικά, ισχύει ότι δεν αποτελεί παρά μια πιστή μικρογραφία της κοινωνίας μας. Μιας κοινωνίας που εμφορείται από πολλές αντιφάσεις, εκμετάλλευση, χειραγώγηση, προπαγάνδα… Βέβαια, δεν εκλείπουν οι προσπάθειες – αλλά μεμονωμένες – κάποιων φορέων του, προκειμένου να βγει το σχολείο από το τέλμα, αλλά μάλλον δεν επαρκούν…
Φανταστείτε ένα σχολείο με οξυμμένη την κριτική ικανότητα των μαθητών, όπου οι γνώσεις θα «αλιεύονται» από τους ίδιους, με μια απλή και διακριτική καθοδήγηση των εκπαιδευτικών. Κάπως έτσι άλλωστε δε λειτουργούσε κι ο Σωκράτης «εκμαιεύοντας» τις γνώσεις μέσω ερωτήσεων; Ένα σχολείο που δε θα περιορίζεται στα στενά όρια που του προδιαγράφει το πρόγραμμα σπουδών, το οποίο λειτουργεί ανασταλτικά σε κάθε προσπάθεια απόκλισης εκπαιδευτικών και μαθητών. Ένα σχολείο σκέψης, γόνιμου προβληματισμού πάνω σε «φλέγοντα» ζητήματα της επικαιρότητας, συζήτησης σχετικά με θέματα επαγγελματικού προσανατολισμού κι άλλων εφηβικών ανησυχιών. Ένα σχολείο που το πρόγραμμα σπουδών θα ικανοποιεί τις πραγματικές ανάγκες του ίδιου του μαθητή …
Βέβαια, όλα αυτά ακούγονται ρομαντικά και ουτοπικά για μια κοινωνία όπως η ελληνική, που η νοοτροπία μας, έτσι όπως κάποιοι φρόντισαν να διαμορφώσουν, δεν επιτρέπει τέτοιες καινοτομίες. Όλοι γονείς, παιδιά, εκπαιδευτικοί έχουν γαλουχηθεί μ’ ένα πνεύμα ωφελιμισμού και χρησιμοθηρίας, προσανατολισμένο προς την κατεύθυνση που το εκάστοτε σύστημα ορίζει.
Και πώς θα υλοποιηθούν όλα αυτά όταν ακόμη και σήμερα στα σχολεία του 21ου αιώνα, πολλά κτιριακά συγκροτήματα παρουσιάζουν τριτοκοσμικές καταστάσεις, που δεν εναρμονίζονται βέβαια με το βαθύτερο πνεύμα της εκπαίδευσης; Ελεύθερο μυαλό σημαίνει έμπνευση, φαντασία, κίνητρα… Καλλιεργούνται άραγε αυτά μέσα στα μουντά, άχρωμα, ανοίκεια σχολικά κτίρια;
Κι ο μαθητής; Πώς πραγματικά θέλουμε να είναι; Μια μελλοντική παραγωγική μηχανή, προσαρμοσμένη πάνω στις απαιτήσεις της ελληνικής – ή μη – πραγματικότητας ή ένα αδέσμευτο, ανεξάρτητο, αυτόνομο κι αυτόφωτο ον, ικανό να «ανοίξει τα φτερά του», διατρανώνοντας σθεναρά την αντίθεσή του σε ό,τι του παρουσιάζουν ως δεδομένο; Μάλλον το πρώτο…
Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος