«789 λέξεις για ανύπαρκτους τύπους στην κλασσική γραμματεία»
ποιος είδε… στην Ελασσόνα λευκό πανί
Γράφει o Βασίλης Συμεωνίδης
Φέτος, 2014, στα θέματα αρχαίων ελληνικών του πανελλαδικού διαγωνισμού για την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ζητήθηκε από τους υποψήφιους να γράψουν την αιτιατική ενικού αριθμού στο γ΄ πρόσωπο της λέξεις (αντωνυμίας) ὑμᾶς. Κανένα πρόβλημα… η απάντηση βρίσκεται σαφής στη σελίδα 136 της γραμματικής Οικονόμου (πρόκειται για το ἕ, με δασεία και οξεία). Βρίσκεται μέσα σε παρένθεση, επειδή πρόκειται για σπάνιο επικό τύπο που δεν συναντιέται σε κείμενα που διδάσκονται στα σχολεία. Το ερώτημα είναι ποια σκοπιμότητα εξυπηρετεί η ερώτηση και τι αποδεικνύει η «σωστή» (απίθανο) απάντηση.
Το φαινόμενο γίνεται συνηθισμένο. Πριν από δύο χρόνια (το 2012) είχαμε κάτι ανάλογα ενδιαφέρον. Στην τρίτη ενότητα του εγχειριδίου γλωσσικής διδασκαλίας για την αρχαία ελληνική, που δίνεται στους μαθητές της Α΄ Λυκείου, περιλαμβάνονται τα μονόθεμα φωνηεντόληκτα ουσιαστικά της γ΄ κλίσης.
Σας βλέπω ήδη να σταματάτε το διάβασμα. Αν κάτι παραμένει από το ενδιαφέρον σας, πάτε κατευθείαν στην τελευταία παράγραφο.
Δυστυχώς, οι μαθητές είναι αναγκασμένοι να υποστούν τη διδασκαλία για τους τύπους λέξεων όπως (υπομονή): «βότρυς, μυς, κλιτύς, δρυς, πίτυς, συς». Ανάμεσά τους χάνεται και η χρήσιμη «ισχύς», το οικείο «ιχθύς», το μακάβριο «νέκυς», οπωσδήποτε πιο συνηθισμένα
Αν και φαντάζομαι ότι δεν βρίσκετε κανένα ενδιαφέρον, ελπίζω κάποιοι να συνεχίζετε την ανάγνωση. Τι νόημα έχουν όλα αυτά; Μάλλον μηδαμινό ακόμα και για χρησιμοθηρικούς σκοπούς, δηλαδή για τους μαθητές που σκέφτονται μήπως ζητηθούν σε εξετάσεις. Το εγχειρίδιο φροντίζει να είναι «πλήρες», στη σελίδα 20 εξηγεί ότι η κλητική ενικού σχηματίζεται μόνο με το θέμα: «ω βότρυ, ω κλιτύ, ω μυ»… Το ζήτημα είναι ότι αυτά δε θα τα βρει κάποιος παρά μόνο ελάχιστες φορές στο σύνολο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, ή καμία. Για παράδειγμα η κλητική της λέξης «κλιτύς» δεν υπάρχει καταγραμμένη σε αρχαίο κείμενο. Αυτά τα στοιχεία βρίσκουμε με αναζήτηση στο ΤιΕλΤζι, δηλαδή τον Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας (Thesaurus Linguae Graecae, TLG).
Τι μπορεί να εξυπηρετεί πραγματικά η διδασκαλία τέτοιων τύπων; Αν το συνδυάσουμε με τις ασκήσεις που ζητούν από τους μαθητές να μεταφέρουν νεοελληνικές φράσεις στην αρχαία ελληνική (σ. 22, 26) τότε μάλλον καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για την ίδια γνωστή μας καθαρεύουσα…
Όμως, τα προβλήματα είναι πρακτικά. Τι κάνουμε μέσα στη σχολική αίθουσα; Το πρόβλημα επισημάνθηκε και στα νέα Προγράμματα Σπουδών για την Α΄ Λυκείου. Εκεί γράφει: «Κατά τη διδασκαλία της ΑΕ γλώσσας παρατηρούνται βασικά προβλήματα, ανάμεσα στα οποία το σημαντικότερο έγκειται στην απουσία εξειδικευμένου εγχειριδίου, συνταγμένου με σύγχρονες μεθοδολογικές αρχές και σαφείς στόχους» (ΦΕΚ 1562/ 27-6-2011, σ. 21008)
Στις 28 Μαΐου 2012 δόθηκε στους μαθητές ο τύπος «ναυσίν» και τους ζητήθηκε να σχηματίσουν την κλητική ενικού. Η λέξη είναι συνηθέστατη σε όλους τους τύπους, εκτός από την κλητική, η κλητική της δεν υπάρχει σε αρχαίο κείμενο (αναζήτηση στο ΤιΕλΤζι). Μόνο στο «περί τόνου» του Θεοδόσιου Γραμματικού (8ος μ.Χ) βρήκα τη λέξη: «Πάσα δίφθογγος τελική εις υ λήγουσα και εφ’ εαυτής έχουσα τον τόνον περισπάται• ανάμεσα στις λέξεις και ο τύπος «ναυ». Δηλαδή, αν δεν έχω κάνει λάθος στις αναζητήσεις μου, πρόκειται για τύπο ανύπαρκτο.
Στις «πλαγιές» και στα «καράβια» λοιπόν… για να δικαιολογηθεί και ο υπότιτλος του κειμένου αυτού. Στις «κλιτύς» της Ελασσόνας δεν θα δει κάποιος πανί «νεώς». Θα τα δει ίσως σε ασκήσεις γραμματικής της καθαρεύουσας που μασκαρεύεται πίσω από τα αρχαία ελληνικά, σε ασκήσεις που φτιάχνουν ανύπαρκτους τύπους.
Απ’ ότι φαίνεται ελάχιστα έχουμε απομακρυνθεί από το 1921, όταν ο Γληνός, με το ψευδώνυμο Α. Γαβριήλ, χλεύαζε «Οι χοίροι υίζουσιν, τα χοιρίδια κοϊζουσιν, οι όφεις ιϋζουσιν». Και… «τα παιδάρια, τα οποία εις την αυλήν του Σχολείου ήσαν ζωηρότατα, ευφυέστατα, ευγλωττότατα, δαιμονιώδους ταχύτητος σκέψεως, ακατασχέτου ευκινησίας και ευθυμίας μόλις ελάμβανον ανά χείρας τα υψηλά αυτά αποστάγματα της προγονικής γλώσσης, αρετής και σοφίας επάθαιναν ακαριαίαν νάρκωσιν, δυσθυμίαν, ανορεξίαν ψυχικήν, κόρον, γλωσσοδέτην, ανικανότητα σκέψεως. Η σκιά της ηλιθιότητος εκάλυπτε την τάξιν και τα παιδία εξέσπων εις κακίας διαφόρους. Εγίνοντο δύστροπα, αφηρημένα, τυραννικά διά τον διδάσκαλον».
Ενενήντα χρόνια μετά, οι προηγούμενες γραμμές περιγράφουν ακόμα τη μίζερη καθημερινότητα της διδασκαλίας τύπων που επιβάλλονται αποκομμένοι από το κείμενο και από τον κόσμο τους.
Αυτό που φαίνεται, άλλη μια φορά, από τα θέματα είναι η εμμονή στην αναποτελεσματική πορεία που έχει αφετηρία τον λεκτικό τύπο και τοποθετεί ανυπέρβλητα εμπόδια προς τη γνώση του αρχαίου κόσμου. Αντίθετα, αποτελεσματική αποδεικνύεται η πορεία από τη γνώση του κόσμου στο κείμενο και τέλος στη λέξη και τους τύπους του. Χαρακτηριστικό είναι ότι δεν δίνεται καμιά εισαγωγική πληροφορία για το αδίδακτο κείμενο, τέτοια που να το τοποθετεί στο αρχαιογνωστικό περιβάλλον. Η αλήθεια είναι ότι με τα προγράμματα σπουδών του 2011 έγινε προσπάθεια να απομακρυνθούμε από το γραμματοσυντακτικό μοντέλο (καταργείται η μετάφραση που οδηγούσε τους μαθητές να γράφουν μια υβριδική γλώσσα υποταγμένη στους τρόπους της αρχαίας και συχνά ακατανόητη, προβλέπονται εναλλακτικές μορφές αξιολόγησης της γραμματικής, κλπ), αλλά η συνέχεια ακυρώθηκε. Ήδη, εκείνη η σειρά μαθητών τέθηκε απέναντι στην αιτιατική ενικού αριθμού της προσωπικής αντωνυμίας στο γ΄ πρόσωπο, απρόσωπα…