«Ζ» του Βασίλη Βασιλικού. Γράφει η Κατερίνα Φωτιάδου

Ο Βασίλης Βασιλικός σκιαγραφεί τη μεταπολεμική Ελλάδα καταγράφοντας αλλά και μυθοποιώντας το κοινωνικό και ανθρωπολογικό γίγνεσθαι της εποχής.

Στα έργα του συχνά οι ήρωες του αρνούνται να συμβιβαστούν με τους κανόνες που προϋποθέτει η οικονομική και κοινωνική τους κατάσταση. Μια τέτοια στάση βοηθά τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει καλύτερα τους μηχανισμούς εξουσίας και καταπίεσης, οι οποίοι προσπαθούν να μείνουν κρυμμένοι στο σκοτάδι μιας σκόπιμης παραπλάνησης.

H πολιτική σκέψη, συνεπώς, διαδραματίζει τον μεγαλύτερο ρόλο στο έργο του, εκφράζοντας την πρόθεση του μοναχικού ατόμου να μην υποταχθεί στους κατεστημένους θεσμούς.

Το μυθιστόρημα-ντοκουμέντο για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη (1963). Ένα βιβλίο-σύμβολο τα χρόνια της δικτατορίας, ένα μυθιστόρημα-σταθμός στην ελληνική λογοτεχνία. Γραμμένο εν θερμώ από το συγγραφέα σχεδόν παράλληλα με την εξέλιξη των γεγονότων και της δίκης που συντάραξε την Ελλάδα, το “Ζ” εκδόθηκε για πρώτη φορά στα μέσα της ταραγμένης δεκαετίας του 1960.

Η πρωτιά 

Tο 1966 με το «Z» ο Bασίλης Bασιλικός ουσιαστικά θεμελιώνει την ελληνική εκδοχή αυτής της νέας λογοτεχνικής πραγματικότητας, αν και έχουν καταγραφεί μεμονωμένες ανάλογες προσπάθειες. Xαρακτηριστικά αναφέρουμε τον M. Kαραγάτση, ο οποίος το 1952 δημοσιεύει σε συνέχειες στην εφημερίδα «Bραδυνή» το «Oι λησταί στα πρόθυρα των Aθηνών» με θέμα τη «Σφαγή στο Δήλεσι». Tο σύντομο αυτό πρωτόλειο non fiction novel θα εκδοθεί ενιαίο για πρώτη φορά το 1999. Iσως και ο Aγγελος Tερζάκης με την «Eποποιία 1940-41».

“Λογοτεχνικό ρεπορτάζ” ή “φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος” για τον ίδιο τον Βασίλη Βασιλικό, το “Ζ” κινείται στα όρια μεταξύ λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας με το συγγραφέα να ενορχηστρώνει τα επίσημα ντοκουμέντα της υπόθεσης Λαμπράκη. Ο Βασίλης Βασιλικός εξηγεί: “Είναι κάτι ανάλογο με το χαρακτηρισμό -μη μυθιστορηματικό μυθιστόρημα- “non fiction novel” που λανσάρισε στο “Εν Ψυχρώ” ο Τρούμαν Καπότε. Σημαίνει, με άλλα λόγια, μια περίπτωση, που θα ήταν, κάτω από άλλες περιστάσεις, φανταστική ή μυθιστορηματική αλλά συμβαίνει να ’ναι εκατό τα εκατό πραγματική και μη μυθιστορηματική. Δηλαδή το Ζ υπακούει στους νόμους ενός έργου φαντασίας, έχει δική του νομοτέλεια, αυτόνομη, μόνο που τυχαίνει όλα αυτά να μην είναι διόλου φανταστικά, αλλά μια πιστή και υπεύθυνη αντιγραφή της πραγματικότητας” (1966). 

Ξαναδιαβάστε το

Tην ευθεία σχέση του «Z» με το non fiction novel καταθέτει ο ίδιος ο Bασιλικός: «Στηρίχθηκα πάνω στο πλούσιο προανακριτικό υλικό, στα ρεπορτάζ των εφημερίδων, αλλά δεν μπορούσα να γράψω το βιβλίο. Eκείνη την εποχή κυκλοφόρησε το “Eν Ψυχρώ” του Kαπότε. Tο ρούφηξα στα Aγγλικά, μου άνοιξε νέους αφηγηματικούς δρόμους» («E» 23-6-2007). Bέβαια στο «Z» οι προφανείς πρωταγωνιστές της δολοφονίας Λαμπράκη κυκλοφορούν με κραυγαλέα ψευδώνυμα δεινοσαύρων, αν και η αρχική εκδοχή καταγράφει τα πραγματικά ονόματα, αλλά («με αυτά πήγαινα κατευθεία στην φυλακή») η εποχή δεν επέτρεπε τέτοιες πολυτέλειες.

Το βιβλίο έχει αφηγηματικό σενάριο όπου μεταφέρθηκε με επιτυχία και στον κινηματογράφο, μεταφέρει εικόνες και συνειρμούς  της εποχής.

Είναι ότι πιο ενδιαφέρον πολιτικά έχει γραφτεί την περίοδο εκείνη, η εκτίμηση της γλώσσας και της γραφής του συγγραφέα είναι μοναδική.

Ξαναδιαβάστε το «Ζ» για να δείτε πώς χτίζονταν τότε τα κυκλώματα, πώς η ανάγκη των ανθρώπων οδηγούσε σε στρατολόγηση, πώς η αίσθηση της εγγύτητας στην εξουσία εξέθρεφε τις εγκληματικές πρακτικές.

Το βασικό μήνυμα του έργου 

Το βασικό μήνυμα του έργου που δίνει στη δημοσιογραφική κάλυψη λογοτεχνικό βάθος είναι η ανάδειξη ενός παρακράτους, που χρησιμοποιεί θεμιτούς και αθέμιτους τρόπους για να ασκήσει υπόγεια πολιτική, να χειραγωγήσει φτωχούς ανθρώπους και να τους κάνει όργανά-του σε μια αντικομουνιστική τακτική. Οι επίσημες αρχές μπορεί να ήθελαν να επιβάλλουν τη νομιμότητα αλλά οι παρασκηνιακοί μηχανισμοί χρησιμοποιώντας τη βία, την προπαγάνδα, την αστυνομική κάλυψη κ.ο.κ. καταφέρνουν να νοθεύσουν τη δημοκρατία με τις ολοκληρωτικές-τους πρακτικές.

«…Πλοία απ’το βοριά,που δεν αφήσατε ούτε την ηχώ απ’το πέρασμά σας, φωτιές που κάψατε δίχως στάχτη,κι εσύ,σπίτι μου,ζεστασιά μου,εσύ που μου έδινες καινούργια πίστη στη ζωή,πόδια μου, κολόνες που σήκωναν το σύμπαν, τώρα, εσύ, χέρια από φως, μάτια δίχως την εικόνα μου, γιατί, γιατί έτσι να φύγεις με τόσο πόνο, με τόση αγωνία, με τέτοια κούραση, σταματημένο ρολόι του ουρανού, να που όλο ψηλώνω, χωρίς να το θέλω, όπως κατεβαίνεις εσύ, χωρίς να το θέλεις, δεν υπάρχει πια καμιά ελπίδα να σε ξαναβρώ, το ξέρω πως δεν υπάρχει και δεν θέλω να φύγω, θ?λω να μείνω τουλάχιστον κοντά στα πράγματα που αγάπησες, που ζήσαμε μαζί, στα κάδρα που στόλιζαν το σπίτι μας, κοντά στις ραγισματιές των τοίχων, θέλω να μείνω κοντά στους δρόμους όπου έμεινες, μα δεν μπορώ, ψηλώνω, φεύγω, χάνομαι κι εώ στον αέρα, και δεν ξέρω πως να σου το πώ,σπίτι μου, αγάπη μου, μου λείπεις…»

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα 

Ο Βασίλης Βασιλικός του Νικολάου γεννήθηκε στην Καβάλα στις 18 Νοεμβρίου 1934. Σπουδές: Λύκειο Καρυωτάκη (Καβάλα), Σχολή Βαλαγιάννη, Αμερικάνικο Κολέγιο Ανατόλια (Θεσσαλονίκη), Νομική Σχολή (ΑΠΘ), Yale University – Drama School, SRT – School of Radio and Television (Νέα Υόρκη) για τηλεσκηνοθεσία. Bοηθός σκηνοθέτη σε ξένες παραγωγές, σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, σεναριογράφος, επιμελητής (Dr) σεναρίων, εισηγητής σεναρίων στην Arte (1990-1993), ερασιτέχνης ηθοποιός, δημοσιογράφος, συγγραφέας, Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής στην ΕΡΤ-1 (1981-1984), Δημοτικός Σύμβουλος Δήμου Αθηναίων (1994-1996), Πρέσβης εκ προσωπικοτήτων της Ελλάδας στην Ουνέσκο (1996-2004), Πρόεδρος της Εταιρίας Συγγραφέων (2001-2005). Τιμητικές διακρίσεις: Βραβείο των “12” (1961, για την τριλογία “Το φύλλο. Το πηγάδι. Τ’ αγγέλιασμα”), Κρατικό Βραβείο Διηγήματος (1980, για το “Τελευταίο Αντίο”) το οποίο δεν αποδέχθηκε, Διεθνές βραβείο Meditteraneo (1970). Επίτιμος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πατρών στην έδρα της Φιλολογίας, Ταξιάρχης Γραμμάτων και Τεχνών της Γαλλικής Δημοκρατίας (1984), Μέλος του Διεθνούς Κοινοβουλίου των Συγγραφέων με έδρα το Στρασβούργο, Μέλος του Δ.Σ. των Γάλλων συγγραφέων (Maison des Ecrivains. Γαλλία, 1990-1993). Είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος Έλληνας συγγραφέας μετά τους Καζαντζάκη, Ρίτσο, Καβάφη. Βιβλία του έχουν εκδοθεί και στην γραφή Μπράιγ. Είναι παντρεμένος με την υψίφωνο Βάσω Παπαντωνίου και έχουν μια κόρη, την Ευρυδίκη.

Βιβλιογραφία

-ΕΚΕΒΙ Εθνικό Κέντρου Βιβλίου

-Βουρνάς Τάσος, Κριτική για το Ζ, Η Αυγή