Ο φόβος κατά την παιδική ηλικία
Γράφει ο Βαγγέλης Μπουναρτζής
Δεν είναι εύκολο να καταλάβουμε τι ακριβώς φοβάται ένα παιδί, επειδή δεν εκφράζεται πάντα με λόγια. Το παιδί, για να εκφράσει το φόβο του, θα χρησιμοποιήσει το σώμα του και τη συμπεριφορά του. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που μπορεί να εκδηλώσει ακόμα και σωματικά συμπτώματα. Πολλοί ενδεχομένως να σκέφτονται πως όσο πιο μικρό είναι ένα παιδί, τόσο πιο μικρός είναι και ο φόβος του. Όμως αυτό δεν ισχύει.
Μελέτες για τους φόβους στα παιδιά μάς έχουν δείξει ότι οι φόβοι αυτοί είναι τόσο συχνοί, όσο και κοινοί. Οπότε, μπορούμε να πούμε ότι είναι «φυσιολογικό» για τα παιδιά να φοβούνται το ένα ή το άλλο σε διάφορες ηλικιακές φάσεις. Είναι σίγουρα ενθαρρυντικό να γνωρίζει ο γονιός ότι οι παιδικοί φόβοι έρχονται και παρέρχονται με το πέρασμα του χρόνου. Επίσης, μέσα από διάφορες επιστημονικές μελέτες έχει γίνει σαφές ότι οι φόβοι μπορεί να ταράσσουν και να αναστατώνουν το παιδί, αλλά δεν εμποδίζουν την ομαλή ανάπτυξη του.
Από την ηλικία του πρώτου έτους έως τα 3 χρόνια, τα παιδιά ξεκινούν να πραγματοποιούν καινούργιες γνωριμίες και να ζουν πρωτόγνωρες καταστάσεις. Τότε εμφανίζεται ο φόβος για το γιατρό ή για τα ζώα, συνήθως όταν έχει προηγηθεί μια αρνητική εμπειρία, όπως, για παράδειγμα, μια επίσκεψη στο γιατρό, η οποία τρόμαξε το παιδί. Όσον αφορά τα ζώα, μεγάλο ρόλο παίζει και η στάση του γονέα απέναντι σε αυτά. Μετά την ηλικία των δύο ετών, το παιδί γίνεται σταδιακά πιο ανεξάρτητο, ενώ η φαντασία του αρχίζει να αναπτύσσεται περισσότερο. Στη ηλικιακή αυτή φάση δεν φοβάται μόνο πραγματικές καταστάσεις, αλλά και καταστάσεις, τις οποίες δεν μπορεί να ελέγξει, καθώς και τον δικό του εσωτερικό κόσμο. Εμφανίζεται λοιπόν ο φόβος για το σκοτάδι, τους κεραυνούς και τις αστραπές. Στα παιδιά, που είναι από τριών έως έξι ετών η φαντασία αναπτύσσεται ακόμη πιο πολύ, όπως επίσης και οι γνώσεις τους για τη ζωή. Οπότε, εμφανίζονται φόβοι που συνδέονται με γεγονότα ή καταστάσεις που προκαλούν ανασφάλεια. Ο φόβος για τα τέρατα, ο φόβος της ασθένειας, της αποτυχίας. Από την ηλικία των έξι ετών, οι φόβοι αφορούν περισσότερο την καθημερινή ζωή. Φοβάται μη χτυπήσει, μην πάθει κάτι είτε αυτό είτε οι γονείς του, ενώ εμφανίζεται και ο φόβος του θανάτου, ο οποίος γίνεται πιο έντονος συνήθως γύρω στην ηλικία των οχτώ ετών. Περίπου στην ηλικία των οχτώ ή εννέα ετών, οι φόβοι του παιδιού και το άγχος γύρω από αυτούς αρχίζουν σταδιακά να ελαττώνονται.
Η σχολική φοβία είναι ένας μεγάλος και έντονος, αλλά αδικαιολόγητός φόβος, του παιδιού για το σχολικό περιβάλλον. Το παιδί δείχνει ότι δεν επιθυμεί ή διστάζει πολύ να πάει στο σχολείο. Ενίοτε, μπορεί και να αρνείται πεισματικά. Το παιδί, όταν διακατέχεται από τη σχολική φοβία, μπορεί να παρουσιάζει επιθετική συμπεριφορά και αντικοινωνικότητα, όταν έρχεται η ώρα να πάει στο σχολείο, αλλά και όταν βρίσκεται σε αυτό. Παράλληλα, μπορεί να βρίσκει και πολλές δικαιολογίες, ώστε να μην πάει, όπως ότι είναι άρρωστο ή ότι ο δάσκαλός του είναι κακός. Η σχολική φοβία δεν είναι κάτι, που αναπτύσσεται μόνο κατά τα πρώτα χρόνια του σχολείου. Αντιθέτως, μπορεί να εμφανιστεί σε οποιοδήποτε σημείο της σχολικής φοίτησης. Επίσης, καλό θα ήταν να μην μπερδεύουμε τη σχολική φοβία με συγκεκριμένους και πραγματικούς φόβους, που, ενδεχομένως, έχει το παιδί. Τέτοιοι φόβοι, μπορεί να είναι: ο φόβος προς κάποιον συμμαθητή του, που το απειλεί. Το παιδί, που νιώθει το σχολικό αυτό φόβο, λυπάται, που δεν μπορεί να είναι, όπως και τα άλλα παιδιά. Από την άλλη πλευρά, η σχολική φοβία, θεωρείται ως μια οξεία εκδήλωση του άγχους – φόβου- του αποχωρισμού.
Η συναισθηματική σύνδεση μεταξύ παιδιού και μητέρας είναι πολύ έντονη στις πρώτες φάσεις της ζωής του. Οι πρώτες συνέπειες από όλο αυτό είναι ο φόβος και το άγχος προς τα ξένα πρόσωπα και, τελικά, το φόβο του αποχωρισμού. Μια υπερπροστατευτική και πολύ δεσμευτική μητέρα δεν αφήνει στο παιδί να πάρει από μόνο του κάποιες πρωτοβουλίες, ώστε να αποκτήσει αυτονομία. Το άγχος και ο φόβος, λοιπόν, του παιδιού αρχίζει να μετατοπίζεται από το σπίτι, στο σχολικό περιβάλλον και όπου αλλού βρεθεί μόνο του. Οι διάφορες εκδηλώσεις είναι τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, που παρουσιάζονται, για να μην απειληθεί η άλυτη σχέση μεταξύ μητέρας και παιδιού.
Οι φόβοι μπορεί να είναι είτε έμφυτοι είτε επίκτητοι. Έμφυτοι είναι όσοι παρουσιάζονται στο παιδί χωρίς συγκεκριμένο ερέθισμα από το περιβάλλον, όπως ο φόβος του πόνου, του ύψους, του δυνατού θορύβου, ή ως αντίδραση σε φυσικά κυρίως φαινόμενα, όπως η αστραπή ή ο σεισμός. Αρκετές φορές, όμως, δεν υπάρχουν πραγματικές αιτίες που τα κάνουν να φοβούνται. Τότε μιλάμε για επίκτητους φόβους, οι οποίοι μπορεί να προέλθουν από ερεθίσματα του περιβάλλοντος, όπως η τηλεόραση, ο κινηματογράφος, τα παραμύθια ή ακόμα και οι ίδιοι οι άνθρωποι.
Όσο περίεργο κι αν ακούγεται, οι περισσότεροι επίκτητοι φόβοι δημιουργούνται στα παιδιά από τους ίδιους τους γονείς, χωρίς απαραίτητα οι ίδιοι να το καταλαβαίνουν. Για το παιδί είναι πολύ σημαντική η στάση των γονιών του απέναντί του, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο οι ίδιοι ζουν. Έτσι, όταν αυτοί είναι υπερβολικά προστατευτικοί, μαθαίνει πως προστατεύεται τόσο, γιατί υπάρχουν πολλοί κίνδυνοι στον κόσμο, που μάλλον δεν μπορεί να αντιμετωπίσει μόνο του. Όταν αδιαφορούν ή υποτιμούν τους φόβους του, χωρίς να δημιουργούν ένα ασφαλές γι’ αυτό περιβάλλον, δεν το βοηθούν να βρει τη δύναμη να τους αντιμετωπίσει. Κι όταν οι ίδιοι είναι γεμάτοι φόβους, μαθαίνει να διαχειρίζεται τις καταστάσεις όπως εκείνοι, με φόβο.
Ο Arthur Jersild και οι συνεργάτες του έχουν καταγράψει τις τεχνικές και τις διαδικασίες που χρησιμοποιούν, άλλοτε οι γονείς, και άλλοτε οι εκπαιδευτικοί, για να αποβάλλουν του φόβους από τα παιδιά :
- Να αναπτύξει το παιδί δεξιότητες αντιμετώπισης του φόβου.
- Να έρχεται το παιδί σε σταδιακή επαφή με το φοβικό αντικείμενο.
- Υπό ασφαλείς συνθήκες να γνωρίσει σταδιακά το παιδί το φοβικό αντικείμενο.
- Με λόγια να διαβεβαιώσουμε το παιδί ότι δεν διατρέχει κάποιον κίνδυνο.
Όταν υπάρχει ένα ήρεμο οικογενειακό κλίμα, όπου διέπεται από αλληλοσεβασμό και εμπιστοσύνη, τότε με αυτό τον τρόπο, τα παιδιά νιώθουν ασφάλεια και απολαμβάνουν την αγάπη και τη στοργή των γονιών τους. Έτσι, αποκτούν θάρρος και δύναμη για να αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες τους.
Για το παιδί είναι πολύ δύσκολο να περιγράψει τι είναι αυτό που νιώθει, αυτό που του προκαλεί τον φόβο. Οι γονείς, επομένως, θα μπορούσαν αν απευθυνθούν σε κάποιον ειδικό, ώστε να παρέμβει και μπορέσει να καταλάβει και να λύσει το πρόβλημα.
Οι συμπεριφορές των παιδιών δεν είναι αποκομμένες από τον περίγυρό τους, είτε αυτός είναι η οικογένεια, είτε είναι οι δάσκαλοί τους. Άρα, μπορούμε να αναληφθούμε ότι ο περίγυρος αυτός είναι πολύ σημαντικός για το τί θα «διδάξει» και τι θα υποδείξει στο παιδί. Το παιδί μιμείται συμπεριφορές, οι οποίες αντανακλούν επάνω του σε μεγάλο βαθμό, ακόμα και οικογενειακές προσδοκίες και απαιτήσεις.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αζίζι- Καλαντζή Αναστασία & Ζαφειροπούλου Μαρία. (2005). Προσαρμογή στο Σχολείο: πρόληψη και αντιμετώπιση δυσκολιών, 7η Έκδοση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
- Crotti Evi & Magni Alberto. (2006). Τι και Γιατί Φοβούνται τα Παιδιά Μας, μετάφρ. Τραϊκόγλου Μαρία- Ρόζα, Αθήνα.
- Herbert Martin. (1998). Ψυχολογικά Προβλήματα: Παιδικής Ηλικίας, τόμος 1α- 1ος, ΙΘ’έκδοση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
- Herbert Martin. (1998). Ψυχολογικά Προβλήματα: Παιδικής Ηλικίας, τόμος 1β-2ος, 11η έκδοση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
- Παρασκευόπουλος Ν. Ι. (1985). Εξελικτική Ψυχολογία, 1ος Τόμος, Αθήνα.
- Παρασκευόπουλος Ν. Ι. (1985). Εξελικτική Ψυχολογία, 3ος Τόμος, Αθήνα.
