Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, Υπόγεια μυσταγωγία: Α' Μέρος»«Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, Υπόγεια μυσταγωγία: Α′ Μέρος»

Γράφει η Ευρυδίκη Αμανατίδου

Δεν είναι η πρώτη φορά που το «επί τόπου» επισκέπτεται το Βυζαντινό και Χριστιανικό μουσείο στην Αθήνα. Η γράφουσα είναι βέβαιη πως θα υπάρξουν κι άλλες, καθώς η τέρψη των αισθήσεων, η έρευνα και η πληροφόρηση είναι ζητούμενα του καθενός.

Συννεφιασμένη άνοιξη και παρακάμπτοντας τις ψιχάλες που μετέφεραν όλη αυτή την περιβόητη αφρικανική σκόνη, μπήκα στο Μουσείο. Με ένα διάπλατο χαμόγελο, ξεκίνησα αυτή την υπόγεια μυσταγωγική περιήγηση.

Δεν υπάρχει περίπτωση να μην εντυπωσιαστεί το ανθρώπινο βλέμμα όχι μόνο από τα εκθέματα, αλλά και τον τρόπο έκθεσής τους. Ο χαμηλός φωτισμός και η σταθερή θερμοκρασία, απαραίτητες συνθήκες για τόσο ευαίσθητους θησαυρούς, κάνουν τη διαδρομή του επισκέπτη όχι μόνο άνετη, αλλά πιστεύω πως με αίσθημα ανάτασης αυτός στέκεται ή περπατάει ανάμεσα στα εκθέματα. Κάθε αίθουσα μεταφέρει επάξια την εποχή στην οποία αναφέρεται, εκπέμποντας και προβάλλοντας χρώματα ενός μακρινού παρελθόντος.

Κατεβαίνω τη σκάλα ακολουθώντας τη διαδρομή από τον αρχαίο κόσμο μέχρι το Βυζάντιο. Δύο σημαντικά γεγονότα, η νομιμοποίηση της χριστιανικής θρησκείας από τον Μ. Κωνσταντίνο το 313 μ.Χ. και η μεταφορά της έδρας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη το 330 μ.Χ. αλλάζουν τα ήθη και την τάξη. Η νέα θρησκεία επιδρά στον δημόσιο και τον κοινωνικό βίο. Στέκομαι λίγο παραπάνω στην προθήκη με τις «ευλογίες», τα μικρά αναμνηστικά που κουβαλούν μαζί τους οι προσκυνητές από τα ιερά της Χριστιανοσύνης για να τους προφυλάσσουν από το κακό και να φέρνουν καλοτυχία.

Μία σκάλα πιο κάτω, και αντικρίζω ένα υπέροχο ψηφιδωτό δάπεδο. Προέρχεται από τη βασιλική του Ιλισού και η φυτική διακόσμησή του είναι εξαίσια. Βρισκόμαστε στην εποχή που τα αρχαία ιερά εκχριστιανίζονται και γίνονται οι ναοί της νέας θρησκείας. Ο Παρθενώνας, νωρίς τον έκτο αιώνα, μετατρέπεται σε τρίκλιτη βασιλική και από σύμβολο του αρχαίου κόσμου, εξελίσσεται σε σημαντικό προσκύνημα της Θεοτόκου. Δεν έλειψαν οι καταστροφές ενός μέρους του γλυπτού διακόσμου, κατά τη μετατροπή, όπως δεν έλειψαν καταστροφές και σε άλλα αρχαία ιερά με τον φανατισμό που διακρίνει κάθε καινούριο. Τα αρχαία αγάλματα «εξαγνίζονται» με τη λάξευση του σημείου του σταυρού.

Η κατάβαση συνεχίζεται, και στα δεξιά μου η αίθουσα είναι αφιερωμένη στους χριστιανούς της Αιγύπτου, τους Κόπτες. Τα εκθέματα είναι ένα κράμα αρχαιοελληνικής και ανατολικής τεχνοτροπίας. Δεν αντιστέκομαι στον πειρασμό να φωτογραφίσω τα τρία ζεύγη δερματίνων υποδημάτων, τα διακοσμημένα με φύλλα χρυσού και χρονολογούμενα κάπου ανάμεσα σε 5ο και 8ο αιώνα.

Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο ΑθηνώνΚατευθύνομαι και πάλι αριστερά. Κάθομαι στο μαρμάρινο παγκάκι και σκέφτομαι ότι ακόμη και τα σημεία ξεκούρασης για τους επισκέπτες είναι στρατηγικά τοποθετημένα. Στρέφω ελαφρά το σώμα μου προς τα αριστερά και αντικρίζω τον δίδυμο τάφο της Σταμάτας. Χρονολογία ο έκτος αιώνας. Σηκώνομαι, πηγαίνω προς τα εκεί, τον περιεργάζομαι. Παράξενα τα συναισθήματα. Φωτογραφίζω, κάθομαι ξανά στο παγκάκι και πιάνω τις σημειώσεις μου. Τελικά το δέος απέναντι στον θάνατο, ο άνθρωπος το κουβαλάει μαζί του ανά τους αιώνες. Είναι κάτι αμετάβλητο που φέρει ίχνη ματαιοδοξίας αλλά και εξορκισμού του αναπόφευκτου. Συνέχεια εξάλλου των ειδωλολατρικών εθίμων αποτελούν τα κτερίσματα, οι τελετές, αλλά και τα νεκροδείπνα (δείπνα στη μνήμη των νεκρών και κατάθεση εδεσμάτων στους τάφους). Στις ημέρες μας, δεν ακολουθούμε παρόμοιες τακτικές αλήθεια; Ίδιες δοξασίες, μονολογώ, καθώς παρατηρώ τις εκτιθέμενες επιτύμβιες επιγραφές, εγχάρακτα σημάδια τρυφερότητας σε αυτούς που ζουν πλέον «αλλού», αλλά και κατάρες σε όποιον τολμήσει να ταράξει την ησυχία των νεκρών.

Σηκώνομαι και προχωρώ στη μεγάλη αίθουσα μπροστά μου που χωρίζεται σε μικρότερα «δωμάτια».Τον 6ο αιώνα με το τέλος της δυναστείας του Ιουστινιανού, έχουμε το τέλος της αρχαιότητας και την ανάπτυξη του μεσαιωνικού χαρακτήρα της βυζαντινής κοινωνίας. Ο μονοθεϊσμός αντιστοιχείται με την παντοδύναμη και μόνη εξουσία του αυτοκράτορα που αποτελεί τον εκλεκτό του Θεού και εκπρόσωπό του πάνω στη γη. Επιδρομές Σλάβων και Αράβων καθώς και η Εικονομαχία συρρικνώνουν αλλά και ισχυροποιούν την ομογενή πλέον αυτοκρατορία.

Παράξενη αίσθηση να παρατηρείς το χειρόγραφο από περγαμηνή που εξέδωσε ο Ανδρόνικος ο Β. Η ιδιόχειρη υπογραφή του αυτοκράτορα είναι αποτυπωμένη με κόκκινο μελάνι. Οι χρυσόβουλοι λόγοι ήταν τα αυτοκρατορικά έγγραφα που παραχωρούσαν προνόμια και έφεραν χρυσή βούλα, δηλαδή σφραγίδα. Η σπανιότητα του συγκεκριμένου εκθέματος έχει να κάνει και με το ότι είναι ελάχιστα τα βυζαντινά χρυσόβουλα που σώζονται στις ημέρες μας και φέρουν μικρογραφία του αυτοκράτορα που τα εξέδωσε. Παράξενη όμως είναι και η αίσθηση να βλέπεις την μετάλλινη πανοπλία του έφιππου πολεμιστή λίγο πιο πίσω.

Δύσκολη εποχή, γεμάτη φόβο κι αυτό φαίνεται και από τη συνήθεια των υπηκόων της αυτοκρατορίας να θάβουν στη γη ή να κρύβουν τα πολύτιμά τους αντικείμενα. Ο θησαυρός της Μυτιλήνης που βρέθηκε στη θέση Κράτηγος, έξω από την πόλη της Μυτιλήνης, απαρτίζεται από πολύτιμα χρυσά και αργυρά αντικείμενα που οι ιδιοκτήτες τους έκρυψαν με τον φόβο των επιδρομών. Παρατηρώ τα παράξενα ασημένια κουτάλια και σκέφτομαι πως έχω εμπρός μου τα χρηστικά αντικείμενα ανθρώπων που έζησαν πριν δεκατέσσερις αιώνες. Φαντάζομαι χέρια που τρέμουν να τα ξεσηκώνουν από τραπέζια και ερμάρια και να τα παραχώνουν στη γη.

Αυτή πλέον την περίοδο, ο ναός γίνεται το κέντρο της δημόσιας λατρείας. Αποτελεί τη μικρογραφία της κατοικίας του Θεού και η τέχνη υπηρετεί αυτόν τον σκοπό. Μπαίνω στην αίθουσα με τις πραγματικά εντυπωσιακές φορητές εικόνες, πολλές εκ των οποίων είναι αμφίπλευρες από τον 11ο-15ο αιώνα. Σε κάποιες από αυτές η πίσω όψη έχει διαβρωθεί θυμίζοντας ηφαιστειογενές πέτρωμα. Η παράπλευρη αίθουσα με τις τοιχογραφίες είναι έτσι διαμορφωμένη ώστε να δίνει την αίσθηση ότι εισέρχεται κανείς σε ναό, σε αυτό συντελεί εξάλλου και ο αντίστοιχος φωτισμός. Εδώ βλέπουμε μέρη από την Επισκοπή στην Ευρυτανία, αλλά δεσπόζει το χτιστό τέμπλο με παραστάσεις της Μεγάλης Δέησης, του Χριστού Παντοκράτορα, της Παναγίας Οδηγήτριας και αγίων, που ως φαίνεται προστέθηκε στον ναό τον 17ο αιώνα, μετά από μακρά περίοδο ερήμωσης…

 «Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, Υπόγεια μυσταγωγία: Β’ Μέρος»

 

Το άρθρο της κ. Ευρυδίκης Αμανατίδου διατίθεται με άδεια Creative Commons (Αναφορά δημιουργού-ιστοχώρου δημοσίευσης-άδειας διανομής, παροχή ενεργού συνδέσμου στο αρχικό άρθρο, μη εμπορική χρήση, όχι παράγωγα έργα). Δείτε περισσότερα: άρθρα

 

Η Ευρυδίκη Αμανατίδου 

Ζει στην Αθήνα, ακόμη κι όταν βρίσκεται στον κόσμο της μαζί με τον άλλο της εαυτό, την Ερίλια. Παρά το ότι σπούδασε νομικά, της αρέσει να παίζει με τις λέξεις, τα χαρτιά και τα μολύβια. Για του λόγου το αληθές, μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί τέσσερα μυθιστορήματά της και το παιδικό θεατρικό έργο «ένα καπέλο για τον καθηγητή» που βραβεύτηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού.