« Η γραπτή γλώσσα και οι φόβοι του Σωκράτη» από το βιβλίο της Μαριάν Γούλφ «Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει».
Γράφει η Χρύσα Τσάκωνα
Τι φοβόταν ο Σωκράτης και δεν ήθελε ν’ αφήσει γραπτό έργο
1ον) την ανελαστικότητα της γραπτής λέξης
Οι λέξεις είναι γόνιμοι, ζωντανοί οργανισμοί που με την κατάλληλη καθοδήγηση, μπορούν να οδηγήσουν στην αναζήτηση της αλήθειας και της αρετής.
Σε αντίθεση με τον “νεκρό λόγο” της γραπτής γλώσσας, οι προφορικές λέξεις αντιπροσωπεύουν δυναμικές οντότητες, γεμάτες νοήματα, ήχους, μελωδία, τόνο και ρυθμό, έτοιμες να αποκαλυφθούν μέσω της εξέτασης και του διαλόγου. Αντιθέτως, οι γραπτές λέξεις δεν μπορούν “να απαντήσουν”.
Η άκαμπτη διαφωνία των γραπτών λέξεων καταδικάζει τη διαλογική διαδικασία, την οποία ο Σωκράτης θεωρούσε καρδιά της εκπαίδευσης.
2ον) την καταστροφή της μνήμης
(“τα γράμματα θα φέρουν λησμονιά … γιατί από εμπιστοσύνη στη γραφή θα φέρνουν τα πράγματα στη μνήμη τους απέξω με ξένα σημάδια … δεν βρήκες λοιπόν το φάρμακο για τη μνήμη αλλά για την υπενθύμιση” – ΦΑΙΔΡΟΣ).
Με την απομνημόνευση και την εξέταση ενός τεράστιου όγκου προφορικού υλικού, οι νεαροί πεπαιδευμένοι Έλληνες πολίτες ήταν σε θέση από τη μια να διατηρούν την πολιτισμική τους μνήμη και από την άλλη να ενισχύουν την προσωπική και συλλογική γνώση. Ποια είναι άραγε η διαφορά μεταξύ των παιδιών της σύγχρονης εποχής και των παιδιών της αρχαίας Ελλάδας σε ό,τι αφορά τις εγκεφαλικές οδούς που συνδέουν τη γλώσσα και τη μακρόχρονη μνήμη ;
Ο ποιητής Σιμωνίδης μας δίνει ένα εκπληκτικό παράδειγμα της θρυλικής μνήμης των Ελλήνων. Κάποτε, όταν ένας σεισμός κατέστρεψε το κτήριο στο οποίο διασκέδαζε με πολλούς άλλους, κατόρθωσε να θυμηθεί τα ονόματα όλων αυτών που ήταν παρόντες και έτσι μπόρεσε να εντοπίσει πού ήταν θαμμένοι ο καθένας μέσα στα συντρίμια.
Ας δούμε ακόμα πώς αντέδρασε ο Σωκράτης όταν συνέλαβε κάποτε το Φαίδρο να χρησιμοποιεί το πρώτο ίσως σκονάκι στον κόσμο, στην προσπάθειά του ν’ απαγγείλει ένα λόγο του Λυσία. Ως βοήθημα στη μνήμη του ο Φαίδρος είχε γράψει το λόγο και τον είχε κρύψει κάτω από το χιτώνα του. Ο Σωκράτης εξαπέλυσε μια μακρά φραστική επίθεση κατά της φύσης των γραπτών λόγων και παρομοίασε τη γραφή με όμορφο πίνακα που μοιάζει αληθινός. Αν όμως του θέσεις κάποια ερωτήματα, θα παραμείνει σιωπηλός. Το ίδιο συμβαίνει και με τις γραπτές λέξεις. Μοιάζουν να σου μιλούν, αλλά αν τις ρωτήσεις κάτι γι’ αυτά που λένε, συνεχίζουν να σου λένε το ίδιο πράγμα ξανά και ξανά.
3ον) την απώλεια ελέγχου επί της γλώσσας
Ο Σωκράτης δε φοβόταν την ανάγνωση. Φοβόταν τις περιττές γνώσεις και την επιδερμική κατανόηση. Ο γραμματισμός χωρίς την καθοδήγηση από κάποιο δάσκαλο ή από την κοινωνία επιτρέπει την επικίνδυνη πρόσβαση στη γνώση. Η ανάγνωση αποτελούσε για το Σωκράτη ένα νέο κουτί της Πανδώρας : με την ελεύθερη διάδοση του γραπτού λόγου θα έπαυε κάθε έλεγχος περί του τι γράφεται, ποιος το διαβάζει και πώς το ερμηνεύουν οι αναγνώστες.
Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΔΕΝ ΚΑΤΑΦΕΡΕ ΝΑ ΑΝΑΧΑΙΤΙΣΕΙ ΤΗ ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ, ΤΟΣΟ ΔΙΟΤΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΣΕ ΝΑ ΣΥΛΛΑΒΕΙ ΠΛΗΡΩΣ ΤΙΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ, ΟΣΟ ΚΑΙ ΕΠΕΙΔΗ ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΑΥΤΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗΣ. ΟΠΩΣ ΚΙ ΕΜΕΙΣ ΣΗΜΕΡΑ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΜΕ Ν’ ΑΠΟΦΥΓΟΥΜΕ ΤΗΝ ΥΙΟΘΕΤΗΣΗ ΟΛΟΕΝΑ ΚΑΙ ΠΙΟ ΕΞΕΛΙΓΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ.