«Ψυχική ανθεκτικότητα» της ψυχολόγου Αγγελικής Μπουμπούλη «Ψυχική ανθεκτικότητα»

Ψυχική ανθεκτικότητα είναι η σταθερή και αυξανόμενη ικανότητα του ατόμου να αντεπεξέρχεται στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος κάτω από συνθήκες παρατεταμένου άγχους (π.χ. η απώλεια της δουλειάς, η ασθένεια, μια καταστροφή, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου). Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία του ατόμου να επανέρχεται, να προσαρμόζεται με επιτυχία στο περιβάλλον παρά τις αντιξοότητες και να αναπτύσσει κοινωνική, ακαδημαϊκή και επαγγελματική επάρκεια, παρά την έκθεση του σε έντονο στρες ή απλά στις αγχογόνες καταστάσεις (Rirkin & Hooperman, 1991). Αν δεν έχουμε ενισχυμένη ψυχική ανθεκτικότητα, είναι πιθανό να σκεφτόμαστε συνέχεια τα προβλήματα, να αισθανόμαστε θύματα των καταστάσεων, να νιώθουμε αβοήθητοι ή να στρεφόμαστε σε ανθυγιεινές συμπεριφορές όπως η κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε τη δύσκολη κατάσταση. 

Η ψυχική ανθεκτικότητα, βέβαια, δεν συνεπάγεται απουσία δυσκολιών ή κινδύνων. Ο συναισθηματικός πόνος και η θλίψη είναι συχνές σε άτομα που έχουν υποστεί μεγάλες αντιξοότητες ή ψυχικά τραύματα στη ζωή τους. Η ανθεκτικότητα δεν αποτελεί μια μαγική λύση η οποία θα εξαφανίσει τα προβλήματα, αλλά μπορεί να μας δώσει την δυνατότητα να εξετάσουμε εναλλακτικές λύσεις, να μην ακυρώνουμε τη χαρά της ζωής και να διαχειριστούμε με πιο αποτελεσματικό τρόπο το στρες και το άγχος. Ωστόσο, η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι κάτι με το οποίο γεννιόμαστε, αλλά αποτελεί επίκτητη ικανότητα. Μπορεί να ενισχυθεί, αν αναπτύξουμε μια σειρά από δεξιότητες.

Κατά τους Masten & Curtis (2000), η έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας περιλαμβάνει την αξιολόγηση δύο σημαντικών διαστάσεων. Η πρώτη διάσταση αφορά το κατά πόσο ένα άτομο τα καταφέρνει καλά στη ζωή του κυρίως σε σχέση με ένα σύνολο αναμενόμενων συμπεριφορών και αναπτυξιακών επιτευγμάτων. Η δεύτερη διάσταση αφορά το βαθμό της έκθεσης σε δύσκολες συνθήκες, είτε στο παρελθόν είτε στο παρόν, οι οποίες είναι δυνατό να θέσουν σε κίνδυνο την ομαλή εξέλιξη και ανάπτυξη των ατόμων. 

  •  Ατομικοί Προστατευτικοί Παράγοντες

Ενδεικτικοί παράγοντες που θεωρούνται ως προστατευτικοί και αφορούν στο άτομο είναι η θετική αυτοαντίληψη, ικανότητα μάθησης, ευελιξία, πίστη και ύπαρξη νοήματος στη ζωή, η ικανότητα λήψης αποφάσεων, αισιοδοξία, έλεγχος παρορμητικότητας, ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, αυτονομία- ανεξαρτησία, αίσθηση του χιούμορ, αίσθηση αξίας και εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του.

  • Οικογενειακοί Προστατευτικοί Παράγοντες

Αντίστοιχα στην οικογένεια οι προστατευτικοί παράγοντες είναι καλές σχέσεις, θετικό κλίμα, οργανωμένο περιβάλλον.

  •  Περιβαλλοντικοί Προστατευτικοί Παράγοντες

Στο ευρύτερο περιβάλλον η ύπαρξη καλών σχέσεων με συνομηλίκους, η ύπαρξη σχέσεων με φορείς και ομάδες της κοινότητας, καλές σχέσεις στη γειτονιά, δημόσια ασφάλεια, παροχή κοινωνικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και παροχή υπηρεσιών υγείας θεωρούνται σημαντικοί προστατευτικοί παράγοντες.

Ψυχική ανθεκτικότητα σημαίνει προσαρμογή στις αντιξοότητες 
Ανθεκτικότητα είναι να προχωράει κανείς, αποδεχόμενος τις δυσκολίες της ζωής. Όταν εμφανίζονται οι αντιξοότητες μπορεί να κυριευτούμε από θυμό, θλίψη και πόνο, αλλά θα είμαστε σε θέση να παραμείνουμε λειτουργικοί τόσο σωματικά όσο και ψυχικά. Ανθεκτικότητα δεν σημαίνει να είναι κανείς αλώβητος, να υπομένει με απάθεια ή να αντιμετωπίζει εντελώς μόνος του τις δυσκολίες. Αντίθετα, η ικανότητα προσφυγής στους άλλους για υποστήριξη είναι ένα από τα βασικά συστατικά της ανθεκτικότητας. 

Ανθεκτικότητα και ψυχική υγεία

Η ανθεκτικότητα προσφέρει προστασία από διάφορα προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως η κατάθλιψη και το άγχος. Μπορεί επίσης να βοηθήσει στην αντιστάθμιση παραγόντων που αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης ψυχικών δυσκολιών, όπως είναι η έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης, το να πέφτει κανείς θύμα εκφοβισμού ή η ύπαρξη προηγούμενου τραύματος. Αν το άτομο αντιμετωπίζει μια υπάρχουσα ψυχική δυσκολία, η αύξηση της ψυχικής ανθεκτικότητας, μπορεί να βελτιώσει την ικανότητά του να την αντιμετωπίσει.

 Ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας

  • Συνδεθείτε. Η ανάπτυξη ψυχικά υγειών σχέσεων με αγαπημένα πρόσωπα και φίλους μπορεί να σας προσφέρει την απαραίτητη υποστήριξη και αποδοχή και στις καλές και στις κακές στιγμές. Αναπτύξτε επιπλέον σημαντικές σχέσεις συμμετέχοντας σε ομάδες (πολιτιστικές, συλλόγους, κλπ) ή παρέχοντας εθελοντική εργασία στην κοινότητά σας.  
  • Φροντίστε τον εαυτό σας. Καλύψτε τις καθημερινές προσωπικές σας ανάγκες, τόσο σωματικά όσο και συναισθηματικά. Εντάξτε στην καθημερινότητά σας τη φυσική άσκηση συμμετέχοντας σε δραστηριότητες ή χόμπι που απολαμβάνετε. Κοιμηθείτε καλά και υιοθετήστε μια υγιεινή διατροφή. Προκειμένου να επαναφέρετε μια εσωτερική ηρεμία, εφαρμόστε πρακτικές διαχείρισης του άγχους και τεχνικές χαλάρωσης, όπως η γιόγκα, ο διαλογισμός, η διαφραγματική αναπνοή.
  • Δώστε νόημα στην καθημερινότητα. Κάντε πράγματα που σας δίνουν την αίσθηση ολοκλήρωσης ενός σκοπού κάθε μέρα. Είναι σημαντικό να θέτετε στην αρχή μικρούς και βραχυπρόθεσμους στόχους. Αν απαιτείτε από τον εαυτό σας να επιτυγχάνει μεγάλους στόχους ανεξάρτητα με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, το αποτέλεσμα θα είναι να απογοητευθείτε και να μειώσετε περαιτέρω την ανθεκτικότητά σας. Σεβαστείτε τον εαυτό σας και τα όρια του. Κανένας άνθρωπος δε μπορεί να επιτύχει δύσκολους στόχους όταν αισθάνεται ευάλωτος.
  • Μάθετε από την εμπειρία. Αναλογιστείτε το παρελθόν και σκεφτείτε πώς αντιμετωπίσατε τότε αντίστοιχες δυσκολίες. Σκεφτείτε τις δεξιότητες και τις συμπεριφορές που σας βοήθησαν να αντιμετωπίσετε την κατάσταση με επιτυχία. Ακόμη, μπορεί να σας φανεί χρήσιμο να κρατάτε ημερολόγιο, για να σας βοηθήσει να προσδιορίσετε τους θετικούς και τους αρνητικούς τρόπους αντίδρασης, ούτως ώστε να επαναπροσδιορίσετε τη μελλοντική σας συμπεριφορά. 
  • Παραμείνετε αισιόδοξοι και ενεργοί. Αυτό που έχει συμβεί στο παρελθόν μπορεί να μην αλλάζει, αλλά η αποδοχή των αλλαγών διευκολύνει την προσαρμογή μας στο παρόν. Παρότι μπορεί να πάρει αρκετό χρόνο να ανακάμψετε από ένα σημαντικό στρεσσογόνο γεγονός, θα πρέπει να γνωρίζετε ότι, αν ασχοληθείτε ενεργά και συστηματικά, η κατάστασή θα βελτιωθεί σημαντικά.

*Αγγελική Μπουμπούλη, Ψυχολόγος

Επιστημονική Συνεργάτης της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας