Το αφήγημα της οικονομικής ανόδου και πτώσεως έχει ειπωθεί από πολλούς το τελευταίο διάστημα. Δυστυχώς, οι περισσότεροι από αυτούς παρερμήνευσαν τον ρόλο που διαδραμάτισε η μεσαία τάξη σε αυτή την ιστορία. Δύο ακραίες υποθέσεις εμφανίστηκαν.
Η πρώτη, από την πλευρά της οικονομικής ελίτ, που κατηγόρησε για την κρίση τα μεσαία και χαμηλότερα στρώματα μέσω του κυρίαρχου οικονομικού αφηγήματός της: ότι η ύφεση δημιουργήθηκε από τον άκρατο καταναλωτισμό τους και τον υπέρμετρο δανεισμό τους. Η δεύτερη υπόθεση έρχεται από την πλευρά της αριστεράς: ότι την ευθύνη για την ύφεση έχει μόνο η παγκόσμια οικονομική ελίτ.
Αναμφίβολα, πιστεύω ότι η αλήθεια βρίσκεται κάπου στην μέση. Οι οικονομικοί αναλυτές, οι πολιτικοί επιστήμονες και οι κοινωνιολόγοι που μετράνε την κοινωνική ανισότητα χρησιμοποιούν μοτίβα και μοντέλα και μέσω αυτών προσπαθούν να καταλάβουν την φύση του ανθρώπου. Τι έγινε όμως στην περίπτωση της μεσαίας τάξης που σίγουρα δεν μετρούσε τα μοτίβα και τα οικονομικά μοντέλα όταν έβλεπε τον πλούτο συγκεντρωμένο στα χέρια λίγων; Πώς αντέδρασε βλέποντας τον φρενήρη ρυθμό με τον οποίο οι παγκόσμιες οικονομίες μεγεθύνονταν, από το τέλος της δεκαετίας του ενενήντα και μέχρι τα μέσα της επόμενης δεκαετίας;
Στα αγγλοαμερικανικά συστήματα του άκρατου νεοφιλελευθερισμού το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ζούσε λίγο πάνω από το όριο της φτώχειας. Το κυρίαρχο κοινωνικό μοντέλο ήταν και είναι αυτό που προωθούν τα ΜΜΕ (περιοδικά, εφημερίδες, τηλεόραση) και η τεράστια βιομηχανία του Hollywood. Οι άνθρωποι λοιπόν που μπορούσαν να ανταποκριθούν σε αυτά τα πρότυπα στράφηκαν στις τράπεζες για να ενισχύσουν την οικονομική τους κατάσταση. Μετά το ξέσπασμα της κρίσης οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι που με συνεντεύξεις, διαφημίσεις και άρθρα καλούσαν τον κόσμο να πάρει φθηνές πιστώσεις και εύκολο χρήμα, τώρα του κουνούσαν το δάχτυλο και τους μάλωναν συγκαταβατικά γιατί πήραν δάνεια στα οποία δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν. Αλήθεια όμως, πώς χρησιμοποιήθηκαν τα χρήματα αυτά που πήραν τα μεσαία και κατώτερα στρώματα; Σε έρευνα που έγινε στις ΗΠΑ βρέθηκε ότι τα χρήματα αυτά δαπανήθηκαν για στεγαστικά δάνεια υψηλού κινδύνου και δαπάνες υγείας (ας μην ξεχνάμε πως 49 εκ. Αμερικανοί δεν έχουν υγειονομική ασφάλιση και είναι αναγκασμένοι να την αγοράσουν). Με ενδιαφέρον άλλωστε περιμένουμε και την αντίστοιχη έρευνα από τον Ελλαδικό χώρο, που κατά έναν περίεργο και παράδοξο τρόπο δεν έχει γίνει ακόμη!
Τα στοιχεία είναι συντριπτικά, ο κύριος όγκος των χρημάτων που πήραν τα μεσαία στρώματα δεν πήγαν ούτε σε επαύλεις αλλά και ούτε σε διασκεδάσεις. Οι άνθρωποι που επέλεξαν τα δάνεια υψηλού κινδύνου, το έκαναν γιατί μέχρι και την στιγμή εκείνη ζούσαν σε κατάσταση απόλυτης εξαθλίωσης. Όλο και πιο συχνά τελευταία ακούγεται η άποψη ότι η οικονομική ελίτ που, τώρα ηθικολογεί, γνώριζε την μακροχρόνια αδυναμία των μεσαίων στρωμάτων να ανταποκριθεί στις πιστώσεις αυτές. Γι’ αυτό και στο πρώτο διάστημα της ύφεσης εξαπέλυσε μια λυσσαλέα επίθεση μέσω των ΜΜΕ προκειμένου να πείσει ότι αυτή δεν φέρει ευθύνη.
Η κρίση κατάφερε ίσως το πιο σημαντικό πλήγμα στο πρόσωπο του καπιταλισμού τα τελευταία εκατό χρόνια. Το ηθικό πλήγμα που δέχθηκε ο καπιταλισμός, όταν αναγκάστηκε να διασωθεί από την μεσαία τάξη, δε θα κλείσει εύκολα. Η εμπιστοσύνη και το κύρος του κλονίστηκαν ανεπανόρθωτα, και αυτό αποτυπώνουν και οι δημοσκοπήσεις στους καταναλωτές που απαντούν ότι και αν ακόμη επιστρέφαμε στα προ της κρίσης δεδομένα δύσκολα θα δανειζόταν ξανά.
Αυτό όμως που κανένα μοντέλο δεν μπορεί να μετρήσει είναι η επίπτωση της κρίσης πάνω στην ανθρώπινη ψυχολογία. Το παράδειγμα της Ιαπωνίας την δεκαετία του ’90 είναι αποθαρρυντικό. Όταν η κρίση υποχώρησε και η οικονομία ανέκαμψε δεν δημιουργήθηκαν νέες θέσεις εργασίας, οδηγώντας την Ιαπωνία σε μια χαμένη δεκαετία (ενώ το παράδειγμα είναι γνωστό στους οικονομικούς κύκλους αποτελεί παράδοξο φαινόμενο το ότι δεν αναφέρεται σχεδόν καθόλου). Άνθρωποι που δούλευαν μια ζωή είδαν τις συντάξεις τους να περικόπτονται, άλλοι που είχαν στραφεί σε επενδυτικά προγράμματα έχασαν το 40%-50% των πόρων τους, άλλοι είναι εκτός εργασίας για 2 και 3 χρόνια και βρίσκονται να ζουν από τα επιδόματα ανεργίας, νέοι που αναγκάζονται να συνεχίσουν τις σπουδές τους για χρόνια, με την ανεδαφική ελπίδα ότι έτσι θα βρουν πιο εύκολα εργασία, όλα τα παραπάνω και άλλα τόσα έχουν αφήσει ανεξίτηλα τα ψυχολογικά σημάδια τους πάνω στην κοινωνία μας.
Είναι νομίζω ώρα το κράτος να αναλάβει έναν πιο ενεργό ρόλο στα ευρύτερα οικονομικά δρώμενα. Μπορεί η δεκαετία του 1990 να ήταν επιτυχημένη από οικονομική άποψη, σε κοινωνικό όμως επίπεδο ήταν μια πλήρης αποτυχία. Μετά τις εργατικές αναταραχές της δεκαετίας του 1970, οι κυβερνήσεις που ανέλαβαν, επέβαλαν και προώθησαν σκληρές μορφές καπιταλισμού και έβαλαν το κράτος στη γωνία. Με το πέρασμα του χρόνου οι πολίτες άρχισαν να δυσπιστούν ολοένα και περισσότερο απέναντι στο κράτος και να δίνουν στις αγορές περισσότερη αξία και προσοχή από όσο έπρεπε. Ίσως η κρίση μας έδωσε μια ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε το ρόλο του κράτους στην κοινωνία και τη ζωή μας.
Γρηγόρης Σκάθαρος*
Οικονομολόγος
- Σχετικό περιεχόμενο: Αρθρογραφία, Οικονομία
- Συνεχής ενημέρωση: Facebook, Twitter, Google+
